Γιατί θα πρέπει να μας προβληματίζει ο ρόλος της Τουρκίας με τα νέα δεδομένα
Παναγιώτης Ήφαιστος*Έντρομοι πολλοί ερωτούν αν επέρχεται τρίτος παγκόσμιος πόλεμος (ΤΠΠ) λόγω Αμερικανικής επίθεσης και θανάτωσης του Ιρανού αξιωματούχου Σολεϊμανί. Ακαριαία σπεύδω να πω το συμπέρασμα πριν ακολουθήσει η ανάλυση:
- Πρώτον, αν έχουμε ΤΠΠ δεν θα είμαστε εδώ να το συζητάμε γιατί ο πλανήτης θα καταστραφεί.
- Δεύτερον, με αυτό ως δεδομένο η στρατηγική των ηγεμονικών δυνάμεων αναπόφευκτα ότι και αν λένε είναι από καιρό προσαρμοσμένη στην πυρηνική αποτροπή και όχι στην διεξαγωγή πυρηνικής μάχης (MutualAssuredDestruction ή MAD).
- Τρίτον, η επιστημονική μελέτη των διεθνών σχέσεων (ως προς τούτο JohnMearsheimer) επειδή ποτέ μια μεγάλη δύναμη δεν κατανίκησε μια άλλη ακόμη και η κατευθείαν συμβατική σύγκρουση αποκλείεται (πλέον υπάρχει και ο φόβος να κλιμακωθεί σε πυρηνική).
- Τέταρτον, επειδή ισχύουν αυτά οι ηγεμονικοί ελέφαντες παλεύουν στις περιφέρειες και όπως λέμε, όταν οι ελέφαντες παλεύουν ή ερωτεύονται το γρασίδι –δηλαδή τα περιφερειακά κράτη–, υποφέρει.
- Πέμπτο, οι σύγχρονοι Έλληνες καλά κάνουν να ξεχάσουν την … παγκοσμιοποίηση, να κατανοήσουν την διεθνή πολιτική και το φαινόμενο του πολέμου και να εδραιώσουν εθνική στρατηγική πριν το νεοελληνικό κράτος γίνει αναλώσιμο πάνω στην κλίνη του Προκρούστη των ολοένα εντονότερων περιφερειακών αντιπαραθέσεων των ηγεμονικών δυνάμεων.
Κατά πρώτον, αρχίζοντας από τον «πυρηνικό χειμώνα» ήδη από το1979 με το πόρισμα του Πανεπιστημίου της Μασαχουσέτης επηρεάστηκε δραστικά το πυρηνικό δόγμα των μεγάλων δυνάμεων. Η αποτροπή του πολέμου με το δόγμα αμοιβαίας καταστροφής (MAD) επηρέασε βαθύτατα το στρατηγικό δόγμα των πυρηνικών δυνάμεων. Αυτή ήταν περίπου και η δικαιολόγηση από τον πρόεδρο Ρήγκαν της «Στρατηγικής Αμυντικής Πρωτοβουλίας» (SDI) με πρόταξη μάλιστα της πιθανότητας με την ανάπτυξη αντί-πυραυλικής άμυνας τον τελικό πυρηνικό αφοπλισμό.
Οσο προχωρούσαμε στον 21ο αιώνα οι συγκρούσεις στις περιφέρειες θα γίνονταν ολοένα και πιο πολλές, μέχρι να σταθεροποιηθεί μια νέα πλανητική ισορροπία δυνάμεων και συμφερόντων.
Μια μεγάλη συζήτηση ακολούθησε για τον «περιορισμένο πυρηνικό πόλεμο»με συμπέρασμα και πάλι πως «πρέπει να αποφευχθεί μην και οδηγήσει σε κατευθείαν και εκτεταμένη σύγκρουση μεταξύ των υπερδυνάμεων και καταστροφή του πλανήτη» (σε αυτή την συζήτηση συμμετείχαμε με εκτεταμένη αγγλική μονογραφία και άλλα κείμενα). Μάλιστα, πολλοί είχαμε εστιάσει την προσοχή στο μυστικό πρωτόκολλο Κίζιγκερ-Γκρομύκο του 1972 –όταν υπογράφηκαν οι συμφωνίες περιορισμού των πυρηνικών εξοπλισμών και βασικά απαγόρευσης της αντί-πυραυλικής άμυνας– που μερικά χρόνια αργότερα διέρρευσε.Με αυτό το μυστικό πρωτόκολλο οι υπερδυνάμεις συμφωνούσαν να μην έχουν κατευθείαν μεταξύ τους συμβατική σύγκρουση για να αποκλείσουν το ενδεχόμενο κλιμάκωσης από τον συμβατικό στον πυρηνικό πόλεμο.
Σημειώνεται μονολεκτικά ότι, σε κάθε περίπτωση, ουκ ολίγοι συμφωνούν πως η παράλληλη τεχνολογική κούρσα λόγω SDI οδήγησε την Μόσχα σε αποκέντρωση για να γίνει πιο ανταγωνιστική, με αποτέλεσμα τις φυγόκεντρες τάσεις και την διάλυση της ΕΣΣΔ. Επαναλαμβάνουμε λοιπόν πως με κάθε αντικειμενικό κριτήριο ένας πυρηνικός πόλεμος ή ακόμη και μια κατευθείαν σύγκρουση των πυρηνικών δυνάμεων είναι εξαιρετικά απίθανη. Αν αυτό διαψευστεί, οι συνέπειες είναι βαθύτατων προεκτάσεων με πιθανότερο αποτέλεσμα κλιμάκωση σε γενικευμένο πυρηνικό πόλεμο και ολοσχερή καταστροφή του πλανήτη. Αυτό κανένα δεν συμφέρει και κυριολεκτικά δεν θα υπάρχουμε για να το συζητούμε.
Όπως αναφέρθηκε στην εισαγωγή, επειδή ένας πυρηνικός πόλεμος είναι απομακρυσμένο ενδεχόμενο το ίδιο και μια κατευθείαν σύγκρουση των μεγάλων δυνάμεων το αποτέλεσμα είναι να εδραιωθεί ακόμη περισσότερο η στρατηγική ανταγωνισμών και συγκρούσεων στις περιφέρειες με κύριο σκοπό μια ευνοϊκή κατανομή ισχύος.
Τονίζουμε με έμφαση ότι ουκ ολίγοι αρχές του 1990 και στην βάση αυτών των εδραιωμένων τυπολογιών και αξιωμάτων της στρατηγικής ανάλυσης προειδοποιούσαμε πως οι τεράστιες ανακατανομές ισχύος που προκάλεσε η πτώση της ΕΣΣΔ αναπόδραστα θα είχαν ως αποτέλεσμα όσο προχωρούσαμε στον 21ο αιώνα οι συγκρούσεις στις περιφέρειες θα γίνονταν ολοένα και πιο πολλές, μέχρι να σταθεροποιηθεί μια νέα πλανητική ισορροπία δυνάμεων και συμφερόντων.
Οι ηγεμονικές δυνάμεις αντί της επικίνδυνης απευθείας σύγκρουσης μεταφέρουν βάρη σε περιφερειακά κράτη.
Όπως μερικοί κατ’ εξαίρεση υποστήριξαν αρχές της δεκαετίας του 1990 –όταν ακόμη και υψηλότατα στελέχη της Ελληνικής πολιτικής εξουσίας έγραφαν ή δήλωναν για την παγκοσμιοποίηση και το τέλος, περίπου, της κρατικής κυριαρχίας–, λόγω αλλαγής των δομών και ανάδυσης πολλών μεγάλων και πυρηνικών δυνάμεων του πολυπολικού πλέον διεθνούς συστήματος, αναπόφευκτα θα είχαμε κατεδαφίσεις κρατών, αλλαγές συνόρων και αβάστακτες ροές προσφύγων.
Αυτά τονίζουμε και υπογραμμίζουμε, δεν ήταν κάποια σοφία ή καν πρόβλεψη. Αλφαβητάριο είναι της στρατηγικής ανάλυσης και μάλιστα διαχρονικό τα αξιώματα του οποίου έχουν τις ρίζες στον Θουκυδίδη. Το Αλφαβητάριο αυτό καλά κάνουμε να το μάθουμε όλοι εδώ στην Ελλάδα πριν οι συνέπειες είναι ανεπίστροφες. Επαναλαμβάνουμε πάντως κάτι που γράψαμε αρχές της δεκαετίας του 1990 ότι δηλαδή μια δωρεάν διανομή του Θουκυδίδη σε όλους τους Έλληνες πολίτης στοιχίζει ελάχιστα και θα βοηθούσε πολύ.
Προσθέτουμε ότι απέχουμε πολύ ακόμη από το πλανητικό modusvivendi μιας νέας ισορροπίας δυνάμεων στις περιφέρειες του πλανήτη. Με δεδομένο ότι από γεωπολιτική άποψη έστω και αν οι Αρκτικές περιοχές αποκτούν αυξημένο ενδιαφέρον η Περίμετρος της Ευρασίας συνεχίζει να είναι το επίκεντρο των ηγεμονικών συγκρούσεων. Το ζήτημα του πως παλεύουν οι ηγεμονικές δυνάμεις το είχαμε αναλύσει ξανά εδώ σε δύο διαδοχικά κείμενα. Συνοψίζουμε μερικές πτυχές γιατί αφορούν ευθέως την ένταση στο Ιράκ μετά την επίθεση των Αμερικανών
Οι ηγεμονικές δυνάμεις αντί της επικίνδυνης απευθείας σύγκρουσης μεταφέρουν βάρη σε περιφερειακά κράτη. Δεν πρόκειται μόνο για συμμάχους και αυτός αυτός ο οποίος με τις αποφάσεις του προκαλεί ανακατανομές της ισχύος και των συμφερόντων δεν έχει πάντα επίγνωση ότι αυτό κάνει προς όφελος της ηγεμονικής δύναμης. Μια ηγεμονική δύναμη για να επιτύχει τους σκοπούς της ενθαρρύνει τις συγκρούσεις με ποικίλους τρόπους, προχωρεί σε μυστικές μεθοδεύσεις ή εκλεκτικά εκτελεί επιθετικές ενέργειες που προκαλούν αναταραχές τις οποίες στην συνέχεια μεθοδικά ρυθμίζει σύμφωνα με τα συμφέροντα της.
Κάνουμε μια ρητορική ερώτηση την οποία αν και δεν γνωρίζουμε πολλά για να την απαντήσουμε φωτίζει πολλές πτυχές του ηγεμονικού ανταγωνισμού ενώ πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι όπως προχωράμε οι αποφάσεις ενδέχεται να αλλάζουν σύμφωνα με τον μακροχρόνιο στρατηγικό σχεδιασμό: Η Ρωσία, οι ΗΠΑ και το Ισραήλ θέλουν ένα ή περισσότερα Κουρδικά κράτη.Εάν πέραν του Ισραήλ οι ΗΠΑ θα ήθελαν και την Τουρκία περιφερειακή δύναμη με την οποία θα συναλλάσσονται μάλιστα ως κάποιου είδους γέφυρα με την Ρωσία ποια η στρατηγική των ΗΠΑ απέναντι στο Ιράν και τι σημαίνουν οι εκλεκτικές επιθέσεις αρχές του 2020;
Έτσι κινούμενες στην βάση αλληλένδετων στρατηγικών σχεδίων πολλών εναλλακτικών αποφάσεων ανά πάσα στιγμή και ανάλογα με το πώς εξελίσσονται τα πράγματα, οι μεγάλες δυνάμεις προχωρούν όχι μόνο σε τυπικές συμμαχίες αλλά και σε άτυπες. Οι τελευταίες μάλιστα επειδή συνήθως κτίζονται με γέφυρες μακροχρόνιων εκατέρωθεν συμφερόντων συχνά είναι και οι ισχυρότερες συμμαχίες.
Συντομεύοντας και παραλείποντας πολλά,μια ακόμη σημαντική στρατηγική προσέγγιση είναι η κατατριβή τρίτων, μάλιστα «φίλων» και «αντιπάλων» οι οποίοι όπως καθημερινά καταμαρτυρείται εναλλάσσονται. Σκοπός πάντα είναι οι ανακατανομές ισχύος και συμφερόντων να οδηγούν σε ευνοϊκή για την ηγεμονική δύναμη ισορροπία δυνάμεων και σε έλεγχο πλουτοπαραγωγικών πόρων και ροών εμπορίου και ενέργειας. Έτσι παρατηρούμε συχνά κατατριβή τρίτων με πολύ μεθοδευμένες μυστικές ενέργειες που οδηγούν σε στρατηγικό έλεγχο και ελεγχόμενες συναλλαγές.
Με γνώμονα πιο πάγιες πρακτικές των ηγεμονικών δυνάμεων και με δεδομένο το πώς εξελίσσεται το πολυπολικό διεθνές σύστημα η Τουρκία με ή χωρίς τον Ερντογάν, θα την γιγαντώσουν αν διαλυθεί η Κυπριακή Δημοκρατία και το γεωπολιτικά σημαντικό και πλουτοπαραγωγικά πάμπλουτο νησί Κύπρος ενταχθεί στα πεδία της Τουρκικής επικυριαρχίας...
Ολοκληρώνουμε λέγοντας ότι οι πιο πυκνές και πιο έντονες αντιπαραθέσεις πάνω στην Περίμετρο της Ευρασίας αφορούν από την μια πλευρά τις μεγάλες ηγεμονικές δυνάμεις και από την άλλη τα περιφερειακά κράτη που συμπεριλαμβάνουν περιφερειακές δυνάμεις και λιγότερο ισχυρά και γι΄αυτό περισσότερο τρωτά κράτη. Υπό αυτό το πρίσμα στην άμεση περιφέρειά μας ενώ τα γεωπολιτικά όρια της Ρωσίας είναι λίγο πολύ γνωστά και ενώ ΗΠΑ και Ρωσία μελλοντικά δεν αποκλείεται να συγκλίνουν για εξισορρόπηση της ολοένα ισχυρότερης Κίνας, ολοφάνερα επανερχόμαστε στο «δόγμα Νίξον».
Με το δόγμα Νίξον και λόγω της προαναφερθείσης πυρηνικής ισοδυναμίας που καθιστούσε τον πυρηνικό πόλεμο αυτοκτονικό, οι ΗΠΑ μεριμνούσαν ούτως ώστε περιφερειακές δυνάμεις να αναπτύσσουν με την Ουάσιγκτον συμμαχικές συγκλίσεις.Να το πούμε πιο απλά, τις «δουλειές» τους να τις κάνουν περιφερειακές δυνάμεις. Ανατολικά του Αιγαίου μια τέτοια δύναμη ήταν το Ιράν επί Σάχη. Η Κεμαλική Τουρκία επίσης υπό ένα άλλο στρατηγικό πρίσμα εξ ου και η ερμηνεία των στάσεων των Αμερικανών στις διενέξεις Ελλάδας – Τουρκίας. Σημασία έχει να υπογραμμιστούν, επίσης, δύο πράγματα:
Πρώτον, ότι ανεξάρτητα του πως εξελίσσονται οι σχέσεις Τουρκίας-ΗΠΑ βραχυχρόνια η όξυνση της αντιπαράθεσης των ΗΠΑ με το Ιράν σημαίνει βασικά ότι η μόνη περιφερειακή δύναμη πλέον για ανανέωση του δόγματος Νίξον είναι η Τουρκία. Ας μην επηρεαζόμαστε από εκρήξεις συναισθηματισμού και φοβίες που καταμαρτυρούν άγνοια της σύγχρονης διεθνούς πολιτικής.
Δεύτερον με γνώμονα πιο πάγιες πρακτικές των ηγεμονικών δυνάμεων και με δεδομένο το πώς εξελίσσεται το πολυπολικό διεθνές σύστημα η Τουρκία με ή χωρίς τον Ερντογάν και επειδή οι Ελληνικές κατευναστικές προσεγγίσεις δυνάμωσαν την Τουρκία –θα την γιγαντώσουν αν διαλυθεί η Κυπριακή Δημοκρατία και το γεωπολιτικά σημαντικό και πλουτοπαραγωγικά πάμπλουτο νησί Κύπρος ενταχθεί στα πεδία της Τουρκικής επικυριαρχίας με σχέδια Αναν ή παραπλήσιά τους– η Τουρκία ενδέχεται να εξελιχθεί σε νέα πελατειακά συνεργαζόμενη περιφερειακή δύναμη.
Μάλιστα, με δεδομένους τους περιορισμούς των ΗΠΑ λόγω ανάδυσης του πολυπολικού διεθνούς συστήματος –η οποία υπογραμμίζεται παραταύτα παραμένει η ισχυρότερη πλανητική δύναμη– η Τουρκία δεν αποκλείεται να αναβαθμιστεί σε πολύ μεγάλο βαθμό. Εάν οι στρατηγικές εξελίξεις έτσι δρομολογούνται οι συνέπειες για την ασφάλεια ή ακόμη και την ύπαρξη του σύγχρονου Ελληνικού κράτους θα είναι βαθύτατων προεκτάσεων. Καλά κάνουμε λοιπόν να δούμε τις στρατηγικές εξελίξεις ψύχραιμα και ορθολογιστικά και με γνώμονα το γεγονός πως η στρατηγική ανασύνταξή μας είναι κάτι περισσότερο από αναγκαία. Η εφαρμογή των προνοιών του διεθνούς δικαίου από την Ελλάδα (Αιγιαλίτιδα ζώνη 12 μιλίων, υφαλοκρηπίδα, ΑΟΖ) και η αποτελεσματική αποτρεπτική στρατηγική δεν είναι «λεονταρισμοί» όπως επικίνδυνες και ανεύθυνες θέσεις προπαγανδίζουν. Είναι προϋπόθεση εθνικής ασφάλειας εάν όχι επιβίωσης του νεοελληνικού κράτους.
Οι κινήσεις όσον αφορά τον αγωγόEastMed σχετίζονται με τον πιο πάνωτον προβληματισμό. Πλην αν και δεν είναι του παρόντος, ενώ η οικονομική και στρατηγική λογική (αποφυγή ενεργειακής εξάρτησης της Ευρώπης) είναι βάσιμη και οι ευκαιρίες για την Ελλάδα μεγάλες, η στρεβλή στρατηγική θέαση βλάπτει.
*Ομ. Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων – Στρατηγικών Σπουδών, Παν/μιο Πειραιώς, Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών
πηγή
Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου.
Δημοσίευση σχολίου