Αποτροπή χωρίς να εμπεριέχει... απειλή δεν υφίσταται

Του Στέλιου Φενέκου*

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΤΡΟΠΗΣ

Η αποτροπή (deterrence) ως αμυντική στρατηγική έχει σκοπό να πείσει τον αντίπαλο ότι το πιθανό όφελος τυχόν επίθεσης ή άλλης εχθρικής ενέργειας εκ μέρους του, θα είναι μικρότερο του πιθανού κόστους που θα του επιβληθεί.

Περιέχει εγγενώς την απειλή χρήσης βίας ή άλλης μορφής απειλών από το ένα μέρος, για να πεισθεί το άλλο μέρος να απέχει από συγκεκριμένες ενέργειες. Μια απειλή χρησιμεύει ως αποτρεπτικός παράγοντας,  στο βαθμό που πείθει τον στόχο της να μην πραγματοποιήσει μία συγκεκριμένη δράση. Η αποτροπή είναι μία από τις κύριες στρατηγικές αποστολές των ενόπλων δυνάμεων  και αποτελεί κεντρική έννοια στη διεθνή ασφάλεια για την διατήρηση της υφισταμένης κατάστασης των πραγμάτων (status quo).  Αναπτύχθηκε ιδιαίτερα ως στρατηγικό δόγμα στο Ψυχρό Πόλεμο, με την πρόσκτηση των πυρηνικών όπλων.

• Η ΤΟΥΡΚΙΑ: Η προσφιλής στρατηγική της Τουρκίας για να εξαναγκάσει τους αντιπάλους της να συμπεριφερθούν με τον επιθυμητό για αυτήν τρόπο και σύμφωνα με τα συμφέροντα της, είναι η απειλή. Η στρατηγική αυτή εκφράζεται με απειλή πολέμου (casus belli), επιθετικές στρατιωτικές δράσεις, καταναγκαστικά μέτρα στρατιωτικού χαρακτήρα, αλλά και με οικονομικά μέτρα (π.χ. εμπάργκο προϊόντων), διπλωματικά μέσα και με οιοδήποτε άλλο παράγοντα μπορεί να εκμεταλλευθεί (π.χ. προώθηση μεταναστών για ενάσκηση πιέσεων κλπ).
• Η ΕΛΛΑΔΑ: Η Ελλάδα έχει διακηρύξει και το επαναλαμβάνει συνεχώς ότι το στρατηγικό της δόγμα είναι αποτρεπτικό.

Υπήρξαν όμως και διάφορες επιπόλαιες διακηρύξεις από πολιτικούς αρχηγούς και υπουργούς, οι οποίοι με στόμφο και αφέλεια δήλωναν ότι το Ελληνικό δόγμα είναι ταυτόχρονα αμυντικό και αποτρεπτικό. Θεωρούσαν ότι έτσι απέφευγαν να δηλώσουν ότι η έννοια της αποτροπής εμπεριέχει εγγενώς την έννοια της απειλής και ως εκ τούτου, ενδεχομένως και προληπτικά πλήγματα.

Θα προσπαθήσουμε στη συνέχεια να αποσαφηνίσουμε τις έννοιες (κατά το δυνατόν συνοπτικά λόγω περιορισμού χώρου, ώστε να πάψουμε να ακούμε πομφόλυγες, παλληκαρισμούς  και υπερβολές.

Υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις στην εφαρμογή μίας στρατηγικής αποτροπής, όσον αφορά τους σκοπούς της, τον τρόπο που εκφράζεται η οιαδήποτε απειλή αλλά και στην χρήση των διατιθέμενων μέσων.

1. ΑΠΟΤΡΟΠΗ ΕΠΙ ΤΗ ΒΑΣΕΙ ΤΟΥ ΣΚΟΠΟΥ

• Αποτροπή μέσω παρουσίας σε συγκεκριμένο σημείο (deterrence by presence): Είναι η αποτροπή που επιδιώκεται με την διατήρηση συμβολικών δυνάμεων στο συγκεκριμένο σημείο που θέλουμε να υπερασπιστούμε, για να καταστήσουμε σαφές στον αντίπαλο την δυνατότητα αλλά και την  θέλησή μας για πραγματοποίηση των αποτρεπτικών απειλών μας. (Αυτός είναι ο σκοπός των αναχαιτίσεων, των περιπολιών στο Αιγαίο, των αγημάτων στα νησιά κλπ)
• Αποτροπή μέσω της διατήρησης ισχυρών συνολικών αμυντικών δυνατοτήτων της χώρας (deterrence by defense capabilities). Η ισχύς των ενόπλων δυνάμεων μίας χώρας (ηθικό στρατού-ποιότητα ηγεσίας και στελεχών- εκπαίδευση- και μέσα), συνιστούν καθοριστικό αποτρεπτικό παράγοντα σε μία χώρα, πόσο μάλλον όταν υποστηρίζεται από το “Clausewitzian trinity”, την σύμπνοια δηλαδή Λαού, Κυβέρνησης- Στρατού.
• Αποτροπή μέσω άρνησης εκμετάλλευσης κάποιου πλεονεκτήματος (εδαφικού, στρατηγικού, μέσων κλπ) από τον αντίπαλο (deterrence by denial ) (αυτό επιδιώκει η Τουρκία στα Ίμια, προσπαθεί για να δημιουργήσει γκρίζες ζώνες και για αποστρατιωτικοποίηση των νησιών).
• Αποτροπή μέσω απειλής εφαρμογής αντιποίνων (deterrence by retaliation). Μπορεί να εφαρμοσθεί άμεσα ή να εκταθεί χωρικά και χρονικά ακόμη και σε διαφορετικά ζητήματα ζωτικού ενδιαφέροντος για τον επιτιθέμενο, και μπορεί να περιέχει και την έννοια της κλιμάκωσης (σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο τα αντίποινα πρέπει να έχουν το χαρακτήρα της αναλογικότητας ως προς την πράξη του επιτιθεμένου και να επιδιώκουν την επαναφορά στη προηγούμενη κατάσταση).

2. ΑΠΟΤΡΟΠΗ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΙΣ ΣΥΜΜΑΧΙΕΣ

Η κατηγοριοποίηση περιλαμβάνει δύο ευρείες κατηγορίες:

• Άμεση αποτροπή (direct deterrence): όταν έχει ως σκοπό να αποτρέψει μια ένοπλη επίθεση εναντίον της επικράτειας η ενός ζωτικού συμφέροντος ενός κράτους.
• Εκτεταμένη αποτροπή (extended deterrence): όταν έχει ως σκοπό την πρόληψη μιας ένοπλης επίθεσης εναντίον άλλου κράτους ή ζωτικού μας συμφέροντος (π.χ. σε μία συμμαχία μόνιμη ή ευκαιριακή αλλά και για λόγους προληπτικούς για να μην απειληθεί από εκεί στη συνέχεια δικό μας έδαφος).

3. ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΑΠΟΤΡΟΠΗΣ

• Μια ολοκληρωμένη στρατηγική αποτροπής, πρέπει να ενασκείται όχι μόνο με στρατιωτικούς όρους, αλλά και με πολιτικούς και διπλωματικούς όρους.
• Πρέπει να ληφθούν υπόψη οι εγχώριες πολιτικές και οικονομικές συνθήκες κυρίως εντός του επιτιθέμενου κράτους, αλλά και η στάση των εγχώριων ελίτ του κράτους αυτού. Όλα αυτά είναι πολύ πιθανό να επηρεάσουν την εσωτερική σταθερότητα και την μετέπειτα ισχύ του, από τα πλήγματα που θα δεχθεί από μία στρατηγική  αποτροπής του αντιπάλου, καθώς και η ικανότητα του να αντισταθμίσει τα πλήγματα και τις δυσμενείς επιπτώσεις (εσωτερική κοινωνικοπολιτική αστάθεια, μείωση συγκριτικής στρατιωτικής ισχύος, απώλειες ανθρώπινων ζωών, οικονομικές επιπτώσεις και κυρώσεις, διπλωματικές και νομικές επιπτώσεις κλπ).
• Προκύπτει όμως ένα κρίσιμο ζήτημα ορθολογισμού στη σκέψη και στους τρόπους αντίδρασης του επιτιθεμένου, αλλά και του αμυνομένου για την επιτυχία ή όχι κάθε στρατηγικής αποτροπής.
• Εάν οι αντίπαλοι είναι ορθολογικοί στη σκέψη τους και στις πολιτικές τους, τότε η σχέση κόστους οφέλους παίζει καθοριστικό ρόλο στις αποφάσεις τους για τις δράσεις τους.
• Εάν όμως είναι φανατικοί (ιδεολογικός ή θρησκευτικός φανατισμός), ψυχωσικοί- αυτοκτονικοί και μηδενιστές ως προς τις ανθρώπινες αξίες και τη ζωή, τότε οι αντιδράσεις τους δεν μπορούν να αξιολογηθούν επί τη βάσει κόστους οφέλους και δεν μπορούν να αποθαρρυνθούν οιαδήποτε μορφή αποτροπής. Ο σχεδιασμός αναγκαστικά τότε γίνεται με το χειρότερο σενάριο για κάθε πλευρά.

4. Η ΑΠΕΙΛΗ ΩΣ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΑΠΟΤΡΟΠΗΣ

« Η απειλή είναι η επιθυμία επιβολής ενός ενδεχομένου, που εκφράζεται με την πρόθεση να πλήξεις κάποιον, φυσικά, οικονομικά ή με άλλον τρόπο, εκτός εάν αυτός ο κάποιος δράσει με τον τρόπο που υπαγορεύεται από αυτόν που εκφράζει την απειλή. Η βλάβη που θα επιφέρει ο απειλών μπορεί να επιβληθεί στον απειλούμενο άμεσα ή έμμεσα. Οι άμεσοι τρόποι και μέσα, κυριολεκτικά βλάπτουν τον ίδιο τον στόχο, ενώ οι έμμεσοι μπορεί να βλάπτουν ένα τρίτο μέρος. για το οποίο ο στόχος ενδιαφέρεται (π.χ. Κύπρος)».

Ο Shelling προσθέτει σε αυτόν τον ορισμό ότι « …η απειλή ως τέτοια, δεσμεύει τον απειλούμενο, να κάνει κάτι το οποίο με άλλο τρόπο δεν θα το έκανε μόνος του.»

Το πρόβλημα με αυτό το επιπρόσθετο κριτήριο είναι ότι απαιτεί, να είναι γνωστές στον απειλούμενο οι αληθινές προθέσεις του αυτού που απειλεί, ώστε να μπορεί να καθορίσει πότε μία διακήρυξη είναι απειλή ή όχι. Επειδή οι αληθινές προθέσεις του απειλούμενου συχνά εξαρτώνται από τις διεθνείς αλλά και τις εσωτερικές πολιτικοκοινωνικές συνθήκες αυτού που απειλεί, σε σχέση με τον χρόνο που η απειλή εκπέμφθηκε, ο ορισμός του Shelling συχνά απαιτεί την γνώση για τις συνθήκες αυτές, πριν να μπορέσουμε να καθορίσουμε εάν μία διακήρυξη αποτελεί απειλή.

Ο Shelling προτιμά να μιλά περισσότερο για «προειδοποιήσεις», παρά για απειλές. Η διαφορά είναι ότι στην περίπτωση της απειλής, η οιαδήποτε ζημιά θα επιβληθεί από τον απειλούντα ως τιμωρία/ αντίποινα κλπ, ενώ στην περίπτωση της προειδοποίησης, ενδεχομένως η ζημιά να επιβληθεί από ένα τρίτο μέρος ή να υπάρξουν ανεξέλεγκτες επιπτώσεις .

5. ΕΙΔΗ ΑΠΕΙΛΗΣ

Όπως γίνεται φανερό υπάρχουν δύο ειδών απειλές:

• Αυτές που λειτουργούν αποτρεπτικά ,
• Αυτές που σκοπό έχουν να επιβάλλουν την θέλησή μας, την ισχύ μας, και να τον καταναγκάσουν να κάνει συγκεκριμένες πράξεις ή συμπεριφορές, τις οποίες θέλουμε να επιβάλλουμε.

Μία βασική διαφορά είναι ότι οι πρώτες προσπαθούν κυρίως να διατηρήσουν το "status quo", ενώ οι δεύτερες προσπαθούν να το αλλάξουν.

6. ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΠΟΥ ΔΙΝΟΥΝ ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΑΠΕΙΛΗ ΣΕ ΜΙΑ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΑΠΟΤΡΟΠΗΣ

Απαιτείται συνεπώς η ικανοποίηση συγκεκριμένων κριτηρίων, προκειμένου μία απειλή η οποία σκοπό έχει την αποτροπή, να έχει υπόσταση ή όχι. Για να αποδεχθούμε την αποτελεσματικότητα του αποτρεπτικού μας δόγματος, θα πρέπει τα παρακάτω 5 χαρακτηριστικά να χαρακτηρίζουν συνολικά την οιαδήποτε αποτρεπτική απειλή.

• ΑΞΙΟΠΙΣΤΙΑ: Μία απειλή με σκοπό την αποτροπή καλείται «αξιόπιστη» στο βαθμό που ο απειλούμενος πιστεύει ότι ο απειλών θα πραγματοποιήσει την απειλή του. Εάν και τα δύο μέρη γνωρίζουν ότι λαμβάνουν κυρίως ορθολογικές αποφάσεις, γνωρίζουν τις δυνατότητες και τις προτιμήσεις τους, τότε ο ορισμός αυτός περιορίζεται στο ερώτημα, «εάν ή όχι ο απειλών θα πραγματοποιήσει την απειλή του μετά την εκτέλεση της παράβασης από τον απειλούμενο». Δεν έχουν σημασία πλέον όλα τα παρακάτω κριτήρια, και η αποτροπή δεν μπορεί να λειτουργήσει, εάν ο στόχος γνωρίζει με βεβαιότητα ότι δεν πρόκειται να πραγματοποιηθεί η απειλή.
• ΣΧΕΤΙΚΗ / ΔΕΟΥΣΑ / ΕΠΑΡΚΗΣ: Η απειλή πρέπει να είναι σχετική / δέουσα / επαρκής, υπό την έννοια ότι μπορεί να έχει συγκεκριμένη επίδραση στο αποτέλεσμα, δηλαδή να αποτρέπει τον αντίπαλο από συγκεκριμένες συμπεριφορές. Στον αντίπαλο θα πρέπει να αφήνεται κάποια ελευθερία δράσεως, έτσι ώστε να είναι δυνατό για αυτόν να ρυθμίσει την πολιτική του στην επιθυμητή κατάσταση για αυτόν που εκφράζει την απειλή.
• ΔΡΙΜΕΙΑ: Η απειλή πρέπει να είναι επαρκώς δριμεία, ώστε να αναγκάζει το στόχο να προτιμήσει να μην πράξει ή συμπεριφερθεί κατά τρόπο μη αποδεκτό από αυτόν που απειλεί. Εάν η απειλή είναι επαρκώς δριμεία, εξαρτάται όχι μόνο από το μέγεθος της τιμωρίας που θα επιβάλει ο απειλών, αλλά επίσης και από τον χαρακτήρα των απαιτήσεων του. Μία μετριοπαθής απειλή μπορεί να λειτουργήσει καλά, εάν οι απαιτήσεις είναι επίσης επαρκώς μετριοπαθείς. Ακόμη και μία δριμεία όμως απειλή μπορεί να αποδειχθεί ότι είναι ανεπαρκής, εάν οι απαιτήσεις αυτού που εκφράζει την απειλή υπερβαίνουν και θίγουν τα ζωτικά συμφέροντα του αντιπάλου.
• ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ: Για να είναι αποτελεσματική μία απειλή πρέπει να είναι ολοκληρωμένη σε όλα τα επίπεδα, πολιτικό, στρατιωτικό και κοινωνικό, αλλά και επιχειρησιακά. Πρέπει να συνοδεύεται από μία κατηγορηματική ή υπονοούμενη υπόσχεση, ότι η απειλούμενη δράση θα εφαρμοσθεί χωρίς προσκόμματα εάν ο στόχος επιτεθεί, αλλά και ότι θα ανακληθεί εάν ο στόχος προσαρμοσθεί.
• ΞΕΚΑΘΑΡΗ: Τελικά για να είναι αποτελεσματική μία απειλή, πρέπει να είναι επαρκώς ξεκάθαρη. Με άλλα λόγια το μήνυμα που προσπαθεί να μεταφέρει πρέπει να είναι κατανοητό από τον στόχο. Πρώτα πρέπει να είναι ξεκάθαρο σε αυτόν, τι ακριβώς θέλει αυτός που απειλεί. Εάν το μήνυμα δεν λαμβάνεται ξεκάθαρα από τον στόχο, μία απειλή δεν είναι δυνατόν να λειτουργήσει αποτελεσματικά. Απαιτείται ο στόχος να καταλάβει τις επιπτώσεις που θα υπάρξουν αν αρνηθεί να συμμορφωθεί. Εάν οι επιπτώσεις της τιμωρίας δεν εκτιμηθούν σωστά και υποτιμηθούν, το αποτέλεσμα μπορεί να είναι ο στόχος να αγνοήσει την απειλή, ακόμη και εάν αυτή είναι επαρκής, δριμεία και αξιόπιστη.

Καταλήγοντας

Θα πρότεινα σε όσους ελαφρά τη καρδία, και για λόγους εντυπωσιασμού, υπερτονίζουν την αποτρεπτική ικανότητα της χώρας μας ή προσπαθούν να στρογγυλέψουν τα πράγματα, να ξανασκεφθούν τα όσα λένε, λαμβάνοντας υπ' όψη, ότι ένα αποτρεπτικό δόγμα για να λειτουργήσει, στηρίζεται εγγενώς στην έκφραση αξιόπιστης, δέουσας/επαρκούς, δριμείας, ολοκληρωμένης και ξεκάθαρης απειλής!

*Ο κ. Στέλιος Φενέκος είναι Υποναύαρχος ε.α. και Πρόεδρος της «κοινωνίας αξιών».

πηγή


Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου.