Δημήτρης Μηλάκας
«Θα είχε μια λογική να τοποθετήσουμε το μέλλον, που είναι αόρατο, πίσω μας και να βρεθούμε αντιμέτωποι με το παρελθόν, διότι αυτό μπορούμε να το δούμε. Κάποια σημάδια εγγεγραμμένα στο παρόν θα μας επέτρεπαν να ρίξουμε λίγο φως στο μέλλον. Αλλά σ’ αυτή την τέχνη δεν μπορούν να μυηθούν όσοι έχουν απολέσει την ικανότητα μνήμης. Η σχέση του ανθρώπου με το παρόν εξασφαλίζεται μονάχα αν κοιτάξει κατά πρόσωπο το παρελθόν» («Άγριος Αιώνας – Η βαρβαρότητα επιστρέφει», Therese Delpeh, Κασταλία 2007)
Ο Κυριάκος Μητσοτάκης δεν είναι ο πρώτος πρωθυπουργός της χώρας που θα προσπαθήσει, όπως ο ίδιος δήλωσε, να «φτάσει στον πυρήνα» των ελληνοτουρκικών διαφορών και να διερευνήσει τις πιθανότητες διευθετήσεων ακόμη κι αν απαιτούνται «κάποιες παραχωρήσεις».
Καθώς και άλλοι πριν από τον σημερινό πρωθυπουργό προσπάθησαν αλλά απέτυχαν να λύσουν τον γόρδιο δεσμό των ελληνοτουρκικών σχέσεων, είναι ωφέλιμο να ρίξουμε μια ματιά στην ιστορία αυτών των προσπαθειών. Χωρίς (ιστορική) μνήμη άλλωστε δεν μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε ούτε πού (και γιατί) βρισκόμαστε στην τρέχουσα ιστορική συγκυρία, αλλά ούτε και προς τα πού οι συσχετισμοί δύναμης επιδιώκουν να μας τοποθετήσουν στο μέλλον.
Η «βουτιά» στο παρελθόν που θα επιχειρήσουμε σ’ αυτό το αφιέρωμα που θα παρουσιαστεί σε πέντε συνέχειες στις σελίδες του «Ποντικιού» θα γίνει με τη «βοήθεια» του πλέον αξιόπιστου «αναπνευστήρα», ο οποίος συντίθεται από πρωτογενές υλικό περασμένων δεκαετιών. Πρόκειται για απόρρητα (στην εποχή τους) έγγραφα των αμερικανικών πρεσβειών σε Αθήνα και Άγκυρα καθώς και τη σχετική τους αλληλογραφία με το αμερικανικό υπουργείο Εξωτερικών.
Η πλειονότητα των εν λόγω εγγράφων αποτελεί το προϊόν της κατασκοπευτικής δραστηριότητας (τη δεκαετία του ’90) του ομογενούς υπαλλήλου της αμερικανικής πρεσβείας στην Αθήνα Στιβ Λάλας υπέρ της (τότε) ελληνικής κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη (ο οποίος και εκείνος επιχείρησε να λύσει τα ελληνοτουρκικά προβλήματα) και έχουν δημοσιευτεί στο βιβλίο «Η απόρρητη ιστορία του Αιγαίου» που εξέδωσε το «Π» το 2012.
Σε αυτά τα έγγραφα αποτυπώνονται απόψεις, θέσεις και οδηγίες της Ουάσιγκτον για τα ανοιχτά ελληνοτουρκικά ζητήματα, οι οποίες – θα πρέπει να σημειώσουμε – κάθε άλλο παρά ουδέτερες είναι, παρά την προσπάθεια της αμερικανικής διπλωματίας να διατηρήσει μια επίφαση «ίσων αποστάσεων».
Οι παρατηρήσεις / τοποθετήσεις που διατυπώνει η αμερικανική διπλωματία έχουν ιδιαίτερη σημασία, όχι τόσο επειδή σκιαγραφούν τις επιδιώξεις των ΗΠΑ εκείνη την περίοδο (1991), αλλά κυρίως διότι περιγράφουν πάγιες αμερικανικές θέσεις, οι οποίες εξακολουθούν να ισχύουν μέχρι και τώρα που εκδηλώνεται η νέα προσπάθεια της κυβέρνησης του Κυριάκου Μητσοτάκη να αντιμετωπίσει τον πυρήνα των προβλημάτων που συντηρούν εδώ και δεκαετίες την ένταση στις σχέσεις Αθήνας και Άγκυρας.
Θα ξεκινήσουμε αυτό το «ταξίδι» στην ιστορία των ελληνοτουρκικών διενέξεων με την «ακτινογραφία» των προβλημάτων που επιχειρεί σε έγγραφό της η αμερικανική πρεσβεία στην Αθήνα ενόψει της προώθησης ενός ελληνοτουρκικού διαλόγου. Το έγγραφο, όπως μεταφράστηκε από την ΕΥΠ, εμφανίζεται με Αριθ.: 1931/7.5.91 και τα βασικά του σημεία έχουν ως εξής:
Γενική επισκόπηση
«Η διαμάχη Ελλάδας – Τουρκίας για την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου δεν θα πρέπει να συγχέεται με τις διαφωνίες τους για τα χωρικά ύδατα, ένα άλλο ενδεχομένως καυτό θέμα, που όμως αυτή τη στιγμή είναι στο περιθώριο. Οι διαφορές τους για την υφαλοκρηπίδα έχουν οδηγήσει σε περισσότερες από μία αναμετρήσεις (πρόκειται για τις κρίσεις του 1976, αλλά και του 1987, που πρόσκαιρα εκτονώθηκε με την υπογραφή του πρακτικού της Βέρνης και τη Συμφωνία της Βουλιαγμένης αντίστοιχα) ανάμεσα στις δύο χώρες τις δύο τελευταίες δεκαετίες.
Ωστόσο, σύμφωνα με τους υπολογισμούς μιας ιδιωτικής εταιρείας, υπάρχουν πάνω από ένα δισεκατομμύριο βαρέλια πετρέλαιο στην (πετρελαιοφόρο) περιοχή ανοικτά του Αιγαίου κοντά στη Θάσο και με την πιθανότητα να ευρεθούν κι άλλα κοιτάσματα στην περιοχή μπορεί να υπάρξουν επαρκή κίνητρα και για τις δύο πλευρές να βρουν, τουλάχιστον εν μέρει (σ.σ.: εδώ αποτυπώνεται η αμερικανική ‘‘λογική’’ των οικονομικών κινήτρων τα οποία θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην εκμετάλλευση του Αιγαίου έστω και χωρίς την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας), λύσεις σε μια διαμάχη η οποία συνοψίζεται σ’ ένα ερώτημα: αν τα νησιά του Αιγαίου έχουν υφαλοκρηπίδα.
Όρια της θάλασσας του Αιγαίου
Τρία θέματα του Αιγαίου – χωρικά ύδατα, εναέριος χώρος και υφαλοκρηπίδα – έχουν στενή σχέση, υπό την έννοια ότι όλα αφορούν τον καθορισμό σε γενικές γραμμές της κυριαρχίας.
1. Χωρικά Ύδατα: Η τρίτη διάσκεψη των Η.Ε. για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS) καθόρισε ως όριο των χωρικών υδάτων 12 μίλια γύρω από την ηπειρωτική χώρα και τα κατοικημένα νησιά. Τα χωρικά ύδατα των κρατών που χωρίζονται από τη θάλασσα με απόσταση λιγότερη των 12 μιλίων ορίζονται από μια μέση γραμμή. Η Ελλάδα έχει υπογράψει την UNCLOS, η Τουρκία δεν την έχει υπογράψει. Η Ελλάδα διεκδικεί ένα όριο έξι μιλίων.
Η Τουρκία έχει κατ’ επανάληψη δηλώσει ότι θα θεωρούσε μια επέκταση εκ μέρους της Ελλάδας σε 12 μίλια – με τα οποία θα διευρύνονταν τα ελληνικά χωρικά ύδατα από το 35 στο 64% του Αιγαίου – σαν αιτία πολέμου.
2. Εναέριος Χώρος: Από το 1931 η Ελλάδα διεκδικεί έναν εναέριο χώρο 10 μιλίων γύρω από τα νησιά της, τέσσερα μίλια μεγαλύτερο από το όριο των χωρικών της υδάτων.
3. Υφαλοκρηπίδα (και Ζώνη Αποκλειστικής Οικονομικής Εκμετάλλευσης – ΑΟΖ): Η UNCLOS καθορίζει 200 μίλια ΕΕΖ, μέσα στα πλαίσια της οποίας μια χώρα ασκεί έλεγχο των δικαιωμάτων της και επί του ορυκτού πλούτου και της αλιείας. Σύμφωνα με την UNCLOS, ένα κράτος ασκεί επίσης έλεγχο των δικαιωμάτων του επί του ορυκτού πλούτου της υφαλοκρηπίδας γύρω από την παράκτια γραμμή του και τα νησιά. Μια χώρα δεν ελέγχει τον θαλάσσιο χώρο πάνω από την υφαλοκρηπίδα της και πέραν του ορίου των 12 μιλίων των χωρικών της υδάτων (ή του σημερινού ορίου των έξι μιλίων στο Αιγαίο). Η Τουρκία και η Ελλάδα διαφωνούν για τον καθορισμό της υφαλοκρηπίδας, αλλά προφανώς έχουν αποφύγει να συζητήσουν την ΑΟΖ στο Αιγαίο.
Αλληλοσυγκρουόμενες διεκδικήσεις
1. Παρά το ενδεχόμενο να πυροδοτήσει μια σύρραξη μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, η διαμάχη για τα χωρικά ύδατα, επί του παρόντος, είναι σε λανθάνουσα κατάσταση. Η Ελλάδα δεν είναι διατεθειμένη να επεκτείνει το όριό της των έξι μιλίων (σ.σ.: ενδιαφέρουσα αυτή η αμερικανική βεβαιότητα!), παρά τον ισχυρισμό της ότι έχει το δικαίωμα να το κάνει. Το θέμα τής υφαλοκρηπίδας είναι εκείνο που έχει φέρει τις δύο χώρες πολύ κοντά στον πόλεμο αρκετές φορές από το 1973.
2. Αν και η Ελλάδα δεν έχει οριοθετήσει την υφαλοκρηπίδα της, το θέμα αυτό αποτελεί μέρος της Συνθήκης της Γενεύης του 1958 και της UNCLOS. Αυτές οι συνθήκες αναφέρουν ότι τα νησιά έχουν υφαλοκρηπίδα και ότι, όπου οι υφαλοκρηπίδες δύο γειτονικών κρατών συμπίπτουν, η μεταξύ αυτών υφαλοκρηπίδα διαιρείται με μια μέση γραμμή.
3. Η θέση της ελληνικής κυβέρνησης είναι ότι τα ελληνικά νησιά που απέχουν ελάχιστα από τις ακτές της Τουρκίας, όπως Λήμνος, Λέσβος, Χίος και Σάμος, έχουν σαφείς υφαλοκρηπίδες. Έλληνες αρμόδιοι έχουν παρ’ όλα αυτά αρνηθεί ακόμη και ανεπίσημα να προσδιορίσουν σε γενικές γραμμές τι θα μπορούσε να διεκδικήσει η Ελλάδα για την υφαλοκρηπίδα των νησιών της που βρίσκονται πλησίον των τουρκικών ακτών.
4. Η Τουρκία, η οποία δεν έχει υπογράψει ούτε τη Συνθήκη της Γενεύης ούτε την UNCLOS, ισχυρίζεται ότι τα νησιά του Αιγαίου αποτελούν μοναδική περίπτωση και ότι η υφαλοκρηπίδα της Τουρκίας ακολουθεί τις φυσικές προεκτάσεις. Οποιοδήποτε νησί βρίσκεται σε μια τέτοια προέκταση δεν έχει δική του υφαλοκρηπίδα και ελέγχει μόνον τα χωρικά ύδατα (έξι μίλια). Η Τουρκία έχει γνωστοποιήσει δημόσια αυτό που εκείνη θεωρεί υφαλοκρηπίδα της στην ‘‘Turkish Gazette’’ (τουρκική Εφημερίδα της Κυβερνήσεως) την 1η.11.1973 και στις 13.7.1974).
5. Έτσι (η Τουρκία) δημόσια δείχνει μια καθοριστική γραμμή που οριοθετεί τις τουρκικές διεκδικήσεις, αλλά μόνον μια υποθετική γραμμή που βασίζεται στις διατάξεις της UNCLOS, δίνοντας γενικές γραμμές σ’ αυτό που η Ελλάδα ‘‘θα μπορούσε να διεκδικήσει’’ για την υφαλοκρηπίδα της στο Ανατολικό Αιγαίο. Η Ελλάδα έχει προτείνει το θέμα της υφαλοκρηπίδας να διευθετηθεί στο Διεθνές Δικαστήριο ή από μια ‘‘Διαιτησία Τρίτου’’. Κατά την ελληνική άποψη, η Τουρκία δεν έχει αρνηθεί, αλλά ούτε και έχει συμφωνήσει με την πρόταση αυτή. Αντ’ αυτού πιστεύεται ότι η Τουρκία θα προτιμούσε άμεσες διαπραγματεύσεις.
6. Μια βασική διαφορά για την προσέγγιση της διαμάχης σχετικά με την υφαλοκρηπίδα είναι ότι η Ελλάδα επιδιώκει μια νομική ερμηνεία και προτιμάει μια νομική επίλυση. Η Τουρκία επιθυμεί μια πολιτική προσέγγιση και θα ήθελε να επιλύσει τη διαμάχη με πολιτικά μέσα φθάνοντας σε μια συμφωνία απευθείας με την Ελλάδα.
7. Η υφαλοκρηπίδα για πρώτη φορά αποτέλεσε θέμα μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας το 1973, όταν η Τουρκία έδωσε άδεια για γεώτρηση σε μια περιοχή κοντά στην Ίμβρο, αγνοώντας έτσι τη διεκδίκηση της Ελλάδος, για μια υφαλοκρηπίδα που επεκτείνεται από αρκετά νησιά της, συμπεριλαμβανομένης της Λήμνου και της Λέσβου. Τον Μάιο του 1974 το τουρκικό πλοίο ‘‘Catarli’’, συνοδευόμενο από τουρκικά πολεμικά πλοία, άρχισε γεωτρήσεις στην αμφισβητούμενη περιοχή. Η αύξηση της έντασης ανάμεσα στις δύο χώρες κορυφώθηκε λίγες εβδομάδες αργότερα, όταν η Τουρκία εισέβαλε στην Κύπρο σε απάντηση του πραξικοπήματος της ελληνικής χούντας κατά του Μακαρίου.
Η διακήρυξη της Βέρνης
1. Η Τουρκία επανέλαβε τις γεωτρήσεις στον θαλάσσιο βυθό του Αιγαίου και πάλι το καλοκαίρι του 1976, στον χώρο όπου ασκεί έλεγχο του δικαιώματός της η Ελλάδα, ανατολικά της ελληνικής νήσου Θάσου. Ενώ η Τουρκία δεν προέβαλε καμία απαίτηση ότι αυτή η περιοχή έχει τουρκική υφαλοκρηπίδα, είπε ότι η έλλειψη οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας σήμαινε ότι το δικαίωμα (γεώτρησης) ανατολικά της Θάσου ησκείτο στα διεθνή ύδατα. Οι ελληνικές διαμαρτυρίες οδήγησαν στην Απόφαση 395 του Σ.Α. των Η.Ε. για την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου. Η Απόφαση 395 του Σ.Α. των Η.Ε. απαιτούσε άμεσες διαπραγματεύσεις για τις ελληνικές και τουρκικές διαφορές επί της υφαλοκρηπίδας και κάλεσε τις δύο χώρες να φέρουν το θέμα στο Διεθνές Δικαστήριο.
2. Οι μετέπειτα διμερείς συνομιλίες στη Βέρνη της Ελβετίας οδήγησαν σε μια διακήρυξη τον Νοέμβριο του 1976, η οποία έθετε το πλαίσιο για μελλοντικές συνομιλίες σχετικά με την υφαλοκρηπίδα και μεταξύ άλλων έλεγε: ‘‘Και τα δύο μέρη αναλαμβάνουν την υποχρέωση να απέχουν από οποιαδήποτε πρωτοβουλία ή ενέργεια που έχει σχέση με την υφαλοκρηπίδα της Θάλασσας του Αιγαίου, η οποία θα μπορούσε ενδεχομένως να προκαταλάβει τις διαπραγματεύσεις’’.
3. Δύο σημεία σχετικά με τη Διακήρυξη της Βέρνης:
● Η Ελλάδα ήθελε το Μορατόριουμ της Βέρνης για να σταματήσουν οι τουρκικές γεωτρήσεις στην περιοχή της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου.
● Η Ελλάδα δεν έκανε γεωτρήσεις σε περιοχές που η Τουρκία θεωρεί τουρκική υφαλοκρηπίδα, αλλά ήταν μάλλον οι τουρκικές γεωτρήσεις οι οποίες οδήγησαν σε συγκρούσεις.
4. Οι επιχειρήσεις άντλησης και γεώτρησης της εταιρείας Πετρελαίου Βορείου Αιγαίου (NAPC) – της οποίας το 20% κατέχουν Αμερικανοί επενδυτές – δεν έγιναν ποτέ σε περιοχές τις οποίες η Τουρκία θεωρεί ότι είναι τουρκική υφαλοκρηπίδα. Ωστόσο η οριοθέτηση της τουρκικής υφαλοκρηπίδας εκτείνεται αρκετά προς δυσμάς για να καλύπτει μια γωνιά των διεκδικήσεων (concessions) της NAPC ανατολικά της ελληνικής νήσου Θάσου.
5. Τον Μάρτιο του 1987 η NAPC άρχισε γεωτρήσεις ανατολικά της Θάσου. Όταν ο Έλληνας ΥΦΥΠΕΞ ισχυρίστηκε ότι η Ελλάδα διατηρούσε το δικαίωμα να κάνει γεωτρήσεις οπουδήποτε στην υφαλοκρηπίδα της, η Τουρκία θεώρησε αυτό αποκήρυξη της Διακήρυξης της Βέρνης και άρχισε και πάλι γεωτρήσεις σε διαμφισβητούμενες περιοχές στα ανοικτά των ακτών της Τουρκίας. Μόλις και μετά βίας αποφεύχθηκε μια αναμέτρηση, όταν λίγες εβδομάδες αργότερα υποχώρησε ο τότε Έλληνας πρωθυπουργός Ανδρέας Παπανδρέου. Οι δύο χώρες επαναβεβαίωσαν τις αρχές της Διακήρυξης της Βέρνης να απόσχουν από οποιαδήποτε γεώτρηση της υφαλοκρηπίδας στο Αιγαίο.
Προοπτικές επίλυσης
1. Κίνητρα: Υπάρχουν πολλοί λόγοι, για τους οποίους θα ήταν υψίστης σημασίας η εξεύρεση μιας άμεσης και αποτελεσματικής επίλυσης του προβλήματος της υφαλοκρηπίδας.
Ο ένας λόγος είναι ότι υπάρχει επιτακτική ανάγκη να βρεθεί τουλάχιστον ‘‘η μία άκρη στον κόμπο’’ του Αιγαίου με την ελπίδα να μειωθεί η ένταση μεταξύ των δύο χωρών και να ανοίξει ο δρόμος για να επιλυθούν άλλα προβλήματα του Αιγαίου. (Σ.Σ.: Στα ‘‘άλλα προβλήματα’’ του Αιγαίου, για τα οποία κάνει λόγο το αμερικανικό έγγραφο του 1991, η Τουρκία, μετά την κρίση των Ιμίων μια πενταετία αργότερα, κατάφερε να τοποθετήσει και τα λεγόμενα νησιά και βραχονησίδες του Αιγαίου με την αδιευκρίνιστη, κατά την άποψή της, κυριαρχία).
Μια επαρκής επίλυση των προβλημάτων του Αιγαίου προϋποθέτει μια σταθερή και μόνιμη επίλυση των διαφορών για την υφαλοκρηπίδα. Επιπλέον, από τα προβλήματα του Αιγαίου, η διαμάχη για την υφαλοκρηπίδα ίσως να μην είναι το πλέον δύσκολο για να επιλυθεί.
2. Πιθανότητες: Ανέκαθεν οι οξύτερες διαμάχες για την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου προήλθαν από τις ελληνικές αντιρρήσεις για τις γεωτρήσεις της Τουρκίας σε αμφισβητούμενες περιοχές, ελλείψει ενός συμφωνηθέντος καθορισμού της υφαλοκρηπίδας. Οποιαδήποτε επίλυση της διαμάχης για την υφαλοκρηπίδα θα απαιτήσει μια φόρμουλα αποδεκτή από την Ελλάδα και την Τουρκία, η οποία τουλάχιστον θα επιτρέπει επανάληψη των τουρκικών γεωτρήσεων.
Μια τέτοια φόρμουλα μπορεί να μην απαιτεί την επίλυση της διαμάχης για την υφαλοκρηπίδα στο σύνολό της. Για παράδειγμα μια λύση που θα επιλύσει το θέμα μόνο για τις αμοιβαία καθορισθείσες ζώνες μπορεί να συμφωνηθεί χωρίς προκατάληψη για τις βασικές θέσεις των δύο χωρών. Παρά το γεγονός ότι η Ελλάδα δεν έχει ποτέ καθορίσει συγκεκριμένα την υφαλοκρηπίδα γύρω από τα νησιά της του ανατολικού Αιγαίου, ‘‘μη αμφισβητούμενες περιοχές’’ θα μπορούσαν πιθανόν να προσδιορισθούν από τις διαδικασίες του γ.γ. των Η.Ε. και των UNCLOS τις οποίες αποδέχεται η Ελλάδα, ώστε να ορισθεί μια μέση γραμμή ανατολικά της οποίας η Ελλάδα δεν θα έχει κανένα δικαίωμα. (Σ.Σ.: Σαφής υπόδειξη για διχοτόμηση του Αιγαίου).
Οποιαδήποτε γενική επίλυση της διαμάχης για την υφαλοκρηπίδα θα χρειασθεί να μελετηθεί σύμφωνα με τις γενικές αρχές του δικαίου και από την Ελλάδα και από την Τουρκία και να είναι πολιτικά αποδεκτή από το εκλογικό σώμα εκάστης χώρας.
Για τον σκοπό αυτό μια Διαιτησία Τρίτου ή το Διεθνές Δικαστήριο μπορεί να διευκολύνουν μια συμφωνία για την Ελλάδα. Η Διαιτησία έχει βοηθήσει στην εξεύρεση δίκαιης λύσης σε άλλες διαμάχες υφαλοκρηπίδας. Και μια απόφαση που θα έρθει ‘‘από ψηλά’’ (from ‘‘on high’’) θα μπορούσε να βοηθήσει να δικαιωθεί η ελληνική κυβέρνηση, εν όψει των αναπόφευκτων πολιτικών κατηγοριών ‘‘περί ξεπουλήματος’’ που θα προήρχοντο από οποιαδήποτε διευθέτηση.
Από πλευράς ΗΠΑ αναγνωρίζεται ότι η τουρκική κυβέρνηση ίσως είναι τόσο σταθερά προσκολλημένη στην προτίμησή της για απευθείας διαπραγματεύσεις με την Ελλάδα για τη διένεξη της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου, ώστε μπορεί να αντιμετωπίσει παρομοίως εσωτερικές πολιτικές αντιδράσεις, αν αποδεχόταν μια προσέγγιση τρίτου».
Δημοσίευση σχολίου