Πριν από μία εβδομάδα, οι Τούρκοι ψηφοφόροι κλήθηκαν για έκτη φορά στη σύγχρονη ιστορία της χώρας να αποφασίσουν με δημοψήφισμα επί των προτάσεων της κυβέρνησης για συνταγματική μεταρρύθμιση. Οι κυριότερες αλλαγές αφορούσαν τη δομή του Συνταγματικού Δικαστηρίου και τον ορισμό της ηγεσίας της Δικαιοσύνης.
Επρόκειτο για ζητήματα που πυροδότησαν έντονη αντιπαράθεση μεταξύ του κυβερνώντος κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) και των δύο κυριότερων κομμάτων της αντιπολίτευσης – του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος (CHP) και του Κόμματος Εθνικιστικής Δράσης (ΜΗΡ).
Ο πρωθυπουργός και ηγέτης του ΑΚΡ, Ταγίπ Ερντογάν, κάλεσε τους πολίτες να πουν «ναι», υποστηρίζοντας ότι έτσι η Τουρκία θα γίνει χώρα πιο δημοκρατική και θα ενισχυθεί το Κράτος Δικαίου. Η αντιπολίτευση αντέδρασε έντονα, καλώντας τους ψηφοφόρους να πουν «όχι», με το επιχείρημα ότι οι αλλαγές θέτουν τη Δικαιοσύνη κάτω από τον έλεγχο της εκάστοτε εκτελεστικής εξουσίας. Υποστήριξε επίσης ότι το ΑΚΡ προσπαθεί να αντικαταστήσει τα στρατιωτικά πραξικοπήματα με πολιτικά, οδηγώντας τη χώρα σε καθεστώς τυραννίας. Χωρίς δισταγμό, ο Ερντογάν ανέβασε τους τόνους, ζητώντας από τους κοινωνικούς εταίρους να ξεκαθαρίσουν από πριν τη στάση τους, απειλώντας ότι η ουδετερότητα θα έχει σοβαρές συνέπειες. Το κλίμα δυναμιτίσθηκε ακόμη περισσότερο, όταν επιχείρησε να παρουσιάσει τους υποστηρικτές του «όχι» ως συνοδοιπόρους του παλαιού αυταρχικού καθεστώτος.
Από την πλευρά του, το Κουρδικό Κόμμα Ειρήνης και Δημοκρατίας (BDP) υιοθέτησε τελείως διαφορετική ατζέντα, από κοινού με το Κουρδικό Εργατικό Κόμμα (PKK). Κάλεσε τους Κούρδους να μποϊκοτάρουν το δημοψήφισμα, θεωρώντας ότι οι αλλαγές δεν βελτιώνουν σε τίποτα τη θέση τους στη χώρα. Αντ’ αυτού, επιμένει στη θέση του περί «δημοκρατικής αυτονόμησης», δηλαδή την ίδρυση περιφερειακών Κοινοβουλίων, με τοπικές δυνάμεις ασφαλείας και την κουρδική σημαία να κυματίζει δίπλα στην τουρκική.
Οι ψηφοφόροι προσήλθαν επομένως στις κάλπες σε κλίμα πόλωσης. Παρόλα αυτά, η συμμετοχή έφτασε το 77% και το «ναι» κέρδισε αποφασιστικά, με 58%, έναντι 42% του «όχι». Σύμφωνα με τους περισσότερους αναλυτές, το δημοψήφισμα δεν επιδέχεται αμφισβήτηση ως προς τη νομιμοποίησή του, με εξαίρεση τις κουρδικές περιοχές, όπου η συμμετοχή ήταν ανησυχητικά χαμηλή. Η επινίκια ομιλία του πρωθυπουργού ήταν, σε γενικές γραμμές, εποικοδομητική και συμφιλιωτική. Εφτασε, μάλιστα, στο σημείο να ζητήσει συγγνώμη απ’ όσους τυχόν προσέβαλε και ανέκρουσε πρύμναν σε σχέση με προηγούμενες θέσεις του, λέγοντας ότι σέβεται απολύτως όσους αποφάσισαν να απόσχουν ή να ψηφίσουν «όχι». Υποσχέθηκε ότι θα αρχίσει σύντομα ευρύ κοινωνικό διάλογο για ένα νέο και απολύτως φιλελεύθερο Σύνταγμα. Εν τούτοις, ο δρόμος προς αυτόν τον στόχο θα είναι ανηφορικός.
Η σημαντικότερη πρόκληση είναι αναμφισβήτητα το Κουρδικό. Η παρούσα κυβέρνηση αξίζει έπαινο που ξεκίνησε τη λεγόμενη «Κουρδική πρωτοβουλία», τον Ιούλιο του 2009. Η αλήθεια είναι όμως ότι απέτυχε οικτρά να την ολοκληρώσει. Υπήρξαν πολλοί λόγοι που οδήγησαν στο ναυάγιο, ορισμένοι εξ αυτών ανεξάρτητοι από τις κυβερνητικές βουλές. Εν τούτοις, ο πρωθυπουργός απέτυχε να οικοδομήσει κλίμα συναίνεσης πέρα από τους δικούς του υποστηρικτές, ενώ ενέδωσε και σε λαϊκίστικα και εθνικιστικά στοιχεία, εντός του δικού του κόμματος. Και η κουρδική πλευρά είναι όμως υπόλογη, καθώς απέτυχε να απεμπλακεί από τον αποπνικτικό της εναγκαλισμό με τον εθνικισμό. Το ΡΚΚ θα συνεχίσει να περιορίζει το πεδίο εξεύρεσης συμβιβαστικής και ρεαλιστικής λύσης, την οποία θα μπορούσε να προάγει μια πιο πλουραλιστική κουρδική κοινωνία των πολιτών.
Η δεύτερη πρόκληση αφορά τον σκεπτικισμό μεταξύ των Φιλελευθέρων για το αν ο Ερντογάν πράγματι επιθυμεί τη μετατροπή της Τουρκίας σε μια πιο δημοκρατική και πλουραλιστική χώρα. Ο χάρτης της Τουρκίας το βράδυ του δημοψηφίσματος βάφτηκε κόκκινος (δηλαδή «όχι») κατά μήκος της ακτογραμμής και των συνόρων με Ελλάδα και Βουλγαρία. Πρόκειται για κοινωνικά στρώματα που θεωρούν ότι ο τρόπος ζωής τους απειλείται. Αναρωτιούνται αν θα μπορούν να συνεχίσουν να τρώνε ό,τι μεζεδάκια θέλουν και να πίνουν το ρακί τους σε μια χώρα όπου κυριαρχεί ένα ισλαμικό κόμμα. Θα κερδίσει ο Ερντογάν την εμπιστοσύνη τους ή θα υποχωρήσει στα αιτήματα των συντηρητικών του υποστηρικτών, καλώντας τους πολίτες να το ρίξουν στον χυμό μήλου και να μείνουν μακριά από τις ταβέρνες; Από την άλλη πλευρά, θα του δώσουν μια ευκαιρία οι επικριτές του, ώστε να αποδείξει ότι θέλει απλώς να απαλύνει τα πιο ακραία χαρακτηριστικά του κοσμικού κράτους, ενώ ταυτόχρονα προωθεί τις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις;
Τα προαναφερθέντα ερωτήματα σχετίζονται άμεσα με την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας. Ανεξάρτητα από το τι ψηφίζει ο καθένας, οι περισσότεροι Τούρκοι υιοθετούν μια πλειοψηφική προσέγγιση στη δημοκρατία, ενώ ο πειρασμός του αυταρχισμού παραμένει πανταχού παρών. Θα φτάσουμε στο σημείο να αποδεχθούμε ως κοινωνία τον πλουραλισμό, είτε πρόκειται για πολιτικό, είτε για κοινωνικό, είτε για θρησκευτικό, είτε για εθνοτικό;
Εξίσου σημαντική είναι η πρόκληση που αντιμετωπίζει ο νέος ηγέτης του CHP, Κεμάλ Κιλιτσντάρογλου, να πάρει δηλαδή αποστάσεις από την εθνικιστική και αυταρχική παρακαταθήκη του προκατόχου του και να συμμετάσχει εποικοδομητικά στο πολιτικό γίγνεσθαι. Τα πρώτα σημάδια είναι ενθαρρυντικά, αλλά το γεγονός ότι ο Κιλιτσντάρογλου δεν επικεντρώθηκε στην ουσία του δημοψηφίσματος και αναλώθηκε σε λαϊκίστικες επιθέσεις εναντίον του πρωθυπουργού ακύρωσαν τις καλές εντυπώσεις.
Τέλος, υπάρχει και η πρόκληση της δραματικής κατάστασης στην οποία έχουν περιέλθει οι σχέσεις μεταξύ Τουρκίας και Ευρώπης. Η προοπτική της ένταξης έκανε θαύματα στη διαδικασία εκδημοκρατισμού σε Ελλάδα, Ισπανία, Πορτογαλία, χώρες που μόλις είχαν απαλλαγεί από δικτατορικά καθεστώτα. Θα είχαν επιτύχει αυτές οι χώρες χωρίς τη χείρα βοηθείας της Ε.Ε.; Το αν θα επιτύχει η Τουρκία χωρίς την αρωγή της Ευρώπης είναι ένα ερώτημα του οποίου η απάντηση εκκρεμεί. Οι προκλήσεις που ανέφερα είναι μεγάλες. Αλλά πουθενά στον κόσμο η πορεία προς την πλουραλιστική δημοκρατία και το κράτος δικαίου δεν ήταν εύκολη. Παρόλα αυτά, το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος ανοίγει ένα παράθυρο ελπίδας.
* Ο κ. Kemal Kirisci είναι καθηγητής Διεθνών Σχέσεων του πανεπιστημίου Bogadici στην Κωνσταντινούπολη.
Δημοσίευση σχολίου