1964-1974: Δέκα Χρόνια Δολοπλοκιών και Προδοσίας

Του Μάριου Ευρυβιάδη*
Το προδοτικό πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου έχει ένα δεκαετές ιστορικό δολοπλοκιών και προδοσίας. Στη διάρκεια της δεκαετίας καταγράφεται μια μετάλλαξη. Το 1964 όταν άρχισαν οι δολοπλοκίες σκοπός και στόχος των πραξικοπηματιών ήταν η ανατροπή της κυβέρνησης Μακαρίου και η κατάλυση του κράτους, με βασικό κίνητρο την αποφυγή της «κουβανοποίησης» ή «κομμουνιστικοποίησης» της Κύπρου. Το 1974 στόχος ήταν και πάλι η κατάλυση του κράτους.
Αλλά το κίνητρο των πραξικοματιών υπήρξε πιο απλό. Ήταν η επιβίωση του καθεστώτος. Ο Ιωαννίδης και η χουντοπαρέα του οργάνωσαν το πραξικόπημα ώστε να εξαγοράσουν χρόνο εξουσίας από τους υπερατλαντικούς πάτρωνές τους και μέσω αυτών να κατευνάσουν τους Τούρκους του Μπ. Ετζεβίτ που απειλούσαν ευθέως την αθηναϊκή χούντα στο Αιγαίο.

Ανατρέποντας τον Μακάριο (τον «τραγόπαπα», τον «διαβολόπαπα», τον «κοκκινοπαπά», τον «ανθέλληνα») η χούντα του Ιωαννίδη πίστευε ότι πρόσφερε υπηρεσίες σε Ουάσινγκτον και Άγκυρα που θα τύχαιναν της δέουσας εκτίμησης. Πίστευε ο Ιωαννίδης ότι οι Αμερικανοί θα περιόριζαν τις τουρκικές αντιδράσεις σε «λογικά» πλαίσια και ότι στην πορεία Αθήνα και Άγκυρα θα «έκλειναν» το κυπριακό στη βάση του ογκώδους δεκαετούς φακέλου συνομιλιών μεταξύ τους, με γνώμονα, πάντοτε, το αμερικανικό σχέδιο Άτσεσον του 1964.

Ένα δευτερεύον κίνητρο της Ιωαννιδικής χούντας σχετιζόμενο και πάλι με τη βιωσιμότητα του καθεστώτος, ήταν η ακύρωση της οποιασδήποτε εσωτερικής απειλής από το γεγονός της ύπαρξης ενός δημοκρατικού πολιτεύματος στην Κύπρο. Ένα δημοκρατικό πολίτευμα στην Κύπρο απειλούσε εξ ορισμού την αθηναϊκή χούντα. Στον παρανοϊκό της κόσμο, η χούντα των Αθηνών έβλεπε συνωμοσίες να εξυφαίνονται στην Κύπρο από αντιφρονούντες Ελλαδίτες και Κύπριους, που πιστεύουν ότι λειτουργούσαν με την ενθάρρυνση του Μακαρίου, του Καραμανλή και άλλων, κυρίως αντιφρονούντων πρώην Ελλαδιτών αξιωματικών.

Προτού όμως πάρουμε τα πράγματα, ουσιαστικά, από το 1964, θα πρέπει να λεχθεί και τούτο: Στη δεκαετία είχαμε και μία μετάλλαξη της λεγόμενης «ενωτικής παράταξης». Αυτή έπαψε να υπάρχει ως τέτοια. Στα δέκα χρόνια την πάτησε το τραίνο. Έγινε δεκανίκι της χούντας των Αθηνών. Ορισμένα από τα μέλη της λειτούργησαν κυριολεκτικά ως τσογλάνια του κάθε κομπλεξικού χουντοκαραβανά που ασκούσε εξουσία σε Λευκωσία και Αθήνα, ενώ λειτούργησε και ως ο πέμπτος τροχός της άμαξας στις 15 Ιουλίου. Η κατάντια της λεγόμενης ενωτικής παράταξης ήταν τέτοια ώστε λίγο πριν από το πραξικόπημα, ο ηγέτης της ΕΣΗΕΑ δήλωσε στον χουντικό πρέσβη στην Λευκωσία Ευστάθιο Λαγάκο, ότι όνειρό του ήταν ο Μακάριος νεκρός και ας έβλεπε μέσα από το κελί του την Λευκωσία να καίγεται. Δυστυχώς, ο εθνοπατέρας αυτός απεβίωσε πριν το 1974 και δεν είδε τη Λευκωσία να καίγεται.

Η πρώτη οργανωμένη προσπάθεια ανατροπής της κυβέρνησης και κατάλυσης του κράτους άρχισε, δυστυχώς, επί Γεωργίου Παπανδρέου, του πολιτικού εκείνου που μετά το 1965 θα πάρει και το προσωνύμιο «Γέρος της Δημοκρατίας».

Τον Αύγουστο του 1964, εν γνώσει των Αμερικανών και σε προηγούμενη φάση με την ενθάρρυνσή τους (από τον Φεβρουάριο του 1964 και με πρωταγωνιστή τον Αμερικανό Υφυπουργό Εξωτερικών George Ball), η κυβέρνηση Παπανδρέου επεξεργάστηκε πραξικοπηματικό σχέδιο και ενημέρωσε για τούτο τον Αμερικανό απεσταλμένο του προέδρου Τζόνσον στην Γενεύη Ντην Άτσεσον. Εκεί, ενώ φαινομενικά διεξήγοντο συνομιλίες μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων υπό την αιγίδα του ΟΗΕ για την Κύπρο, στην πράξη, κουμάντο έκανε ο Άτσεσον με το σχέδιό του ή πιο ορθά τα σχέδιά του. Υπήρξαν πολλά σχέδια Άτσεσον (όπως υπήρχαν διάφορα σχέδια Ανάν). Οι Τούρκοι δεν αποδέχθηκαν κανένα, πλην του πρώτου, που τους εξασφάλιζε κυριαρχία σε περίπου 30% της Κύπρου συν το ελληνικό νησί Καστελόριζο. Από την πλευρά της Ελλάδος, ο Παπανδρέου απεδέχθη μία μισθωμένη βάση 99 τετραγωνικών μιλίων και ενημέρωσε γραπτώς τον Άτσεσον στη Γενεύη, με επιστολή ημερομηνίας 22 Αυγούστου, (πουθενά δεν υπάρχει αντίστοιχη τουρκική επιστολή ως προς τι αποδέχονται οι Τούρκοι). Υπάρχει ωστόσο Τουρκική επιστολή της 28 Αυγούστου προς τον Άτσεσον σύμφωνα με την οποία οι Τούρκοι απορρίπτουν τη διαμεσολάβηση Άτσεσον διότι δεν τους προσέφερε κυρίαρχη (sovereign) περιοχή στην Κύπρο.

Τότε, συγκεκριμένα, στις 23 Αυγούστου, ο Γ. Παπανδρέου έδωσε τηλεφωνικές εντολές στους διαπραγματευτές του στη Γενεύη, Σωσσίδη και Νικολαρεΐζη, να επισκεφθούν τον Άτσεσον και να γνωστοποιήσουν ότι η Ελλάδα θα μπορούσε μέσα σε μια βδομάδα (within a week) να ανατρέψει τον Μακάριο, να κηρύξει «άμεση ένωση» και μετά να διαπραγματευτεί με τους Τούρκους «στη βάση του σχεδίου Άτσεσον» (“modified to provide base area in Cape Greco region than Karpas Peninsula. Papandreou would be willing to give assurances to Turks through US that he will meet immediately after coup accomplished, with Inonu and negotiate base and minority rights”). Ο Άτσεσον απάντησε σε Σωσσίδη και Νικολαρεΐζη ότι η Ουάσινγκτον συμφωνεί με το προτεινόμενο πραξικόπημα αλλά πρέπει η Άγκυρα να ενημερωθεί από πριν και όχι μετά. Αλλιώς, θα εισβάλει στην Κύπρο και η Αμερική δεν θα μπορέσει να την σταματήσει. Εφόσον οι Τούρκοι ενημερωθούν, λέει ο Άτσεσον και «αφού οι Ελληνικές Δυνάμεις – σε συνεργασία με το Γρίβα- θα ήταν σε θέση να ελέγξουν το Νησί» (Once Greek forces, — in collaboration with Grivas — -were in position to control Island), τότε θα ήταν πρακτικά δυνατόν η Ελληνική κυβέρνηση, σε συνεργασία με την Τουρκική, θα μπορούσαν να υλοποιήσουν την εκ των προτέρων συμφωνία τους.

Όπως συμπεραίνεται, ο Γρίβας ήταν παίκτης στα πραξικοπηματικά παιχνίδια της Αθήνας. Και μέσω του αρχισυμβούλου του, Σωκράτη Ηλιάδη, κρατούσε την Αμερικανική Πρεσβεία της Λευκωσίας ενήμερη για τις φιλοαμερικανικές, αντικομμουνιστικές και αντιμακαριακές του δραστηριότητες (για τις επαφές Γρίβα, μέσω Ηλιάδη, με τους Αμερικανούς υπάρχει ογκώδης φάκελος).

Και ένα επιπλέον στοιχείο, ο Υπουργός Άμυνας του Παπανδρέου, ο γνωστός Γαρουφαλλιάς προγραμμάτιζε να αποστείλει στην Κύπρο την περίοδο εκείνη τον στρατηγό Λαναρά. Όταν όμως του γνωστοποίησε ότι μέρος των καθηκόντων του συνεπάγετο και πιθανή ανατροπή του Μακαρίου, ο τελευταίος αρνήθηκε και δεν πήγε ποτέ στην Κύπρο.

Πραξικοπηματικές ενέργειες και απόπειρες δολοφονίας κατά του Μακαρίου που συνδέοντο με πραξικόπημα έγιναν το 1970, το 1972, το 1973 και βέβαια το 1974.

Το 1974 η χούντα του Ιωαννίδη επεδίωξε την ανατροπή του Μακαρίου για τους λόγους που ανέπτυξα. Μετά το πραξικόπημα και την Τουρκική εισβολή, ο Ιωαννίδης υποστήριξε ότι πήρε διαβεβαιώσεις από τους Αμερικανούς ως προς τη συμπεριφορά της Τουρκίας και ότι οι Αμερικανοί τον «εξαπάτησαν». Πιθανόν έτσι να έγινε. Πάντως το σενάριο του 1964 περί προ-πραξικοπηματικής συνεννόησης με την Τουρκία αποτελούσε μέρος της κατευναστικής στρατηγικής της χούντας έναντι της Τουρκίας. Μόνο που η Τουρκία, ούτε το 1964 ούτε το 1974, δεσμεύτηκε σε οτιδήποτε. Επί πλέον μετά τον Αύγουστο του 1964 η Τουρκία εγκατέλειψε την στρατηγική της διχοτόμησης διότι δεν εξυπηρετούσε της ασφάλειά της.

Η Τουρκία, το 1974, και παρά την στρατιωτική υπερπροσπάθειά της, απέτυχε να καταλύσει το κράτος και να δημιουργήσει μία τουρκική σατραπεία στην Κύπρο. Σήμερα με τη συνεχιζόμενη στήριξη των Αγγλο-αμερικανών επιδιώκει ένα παρόμοιο καθεστώς. Εμπόδιό της παραμένει το κυπριακό κράτος του 1960 και η μεγάλη πλειοψηφία του Κυπριακού λαού, του οποίου το κράτος παραμένει το μοναδικό καταφύγιο προστασίας και αξιοπρέπειας.

* O Μάριος Ευρυβιάδης είναι Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

A G O R A dialogue