Η ανυπακοή, στα μάτια όποιου έχει διαβάσει ιστορία, είναι η προπατορική αρετή του ανθρώπου. Από την ανυπακοή γεννήθηκε η πρόοδος, από την ανυπακοή και η επανάσταση.
Γράφει η Νατάσα Γεωργανάκη.
Και πως να διαφωνήσει κανείς με την διαπίστωση αυτή του Oscar Wilde αγαπημένε μου πολιτικέ;....
Περιδιαβαίνοντας μέσα στους αιώνες της ιστορίας, βλέπουμε ότι, η όποια πρόοδος συντελέστηκε στην ανθρωπότητα ήταν, είναι και θα είναι απόρροια όχι της προσαρμογής σ΄ένα προκαθορισμένο μοντέλο συμπεριφοράς αλλά στην τόλμη που επέδειξαν κάποιοι να υπακούσουν σε μια παρόρμηση της στιγμής!... Σήμερα αυτό κάλλιστα μπορεί να ονομαστεί "πρωτοβουλία" αλλά δεν είναι τίποτα άλλο από μια ανυπακοή που όμως στέφτηκε με επιτυχία ως προς το αποτέλεσμά της!...
Τι γίνεται όμως όταν η υπακοή είναι τυφλή και αδιάκριτη υποταγή σε οποιαδήποτε ανθρώπινη εξουσία - είτε πολιτική, είτε εκκλησιαστική ή όποια άλλη βάνει ο νους σου;... Και δεν εννοώ την ακραία επιθετικότητα κάποιων λίγων διαταραγμένων ατόμων αλλά την καταστροφική συμπεριφορά στην οποία μπορούμε να φτάσουμε όλοι μας, υπακούοντας στην εξουσία!...
Είναι ή όχι εφιάλτης η υπακοή σ΄έναν άνθρωπο που η εξουσία του δεν φωτίζεται από την νομιμότητα ή κι αν φωτίζεται, σε μας να είναι άγνωστο;... Έχει παρατηρηθεί κατά καιρούς, ότι πολλοί κατά τα άλλα φιλήσυχοι πολίτες, έχουν επιδείξει τρομακτικό βαθμό βιαιότητας σε πολέμους ή παρόμοιες καταστάσεις.
Η ανθρώπινη ιστορία άρχισε με μια πράξη ανυπακοής και δεν είναι απίθανο να τερματιστεί με μια πράξη υπακοής σημειώνει ο Erich Fromm υπαινισσόμενος τον πυρηνικό όλεθρο.
Μας είναι γνωστό εξ άλλου το γεγονός ότι τα πιο τρομερά πράγματα εναντίον της ανθρωπότητας - πόλεμος, γενοκτονία, δουλεία - προέκυψαν όχι από την ανυπακοή αλλά από την υπακοή στον ένα άνθρωπο χιλιάδων άλλων που αποτελούσαν τον τακτικό ή τον κομματικό στρατό του.
Βλέποντας το θέμα από απόσταση και χωρίς να είμαστε υποχρεωμένοι να λάβουμε μέρος σε έναν πόλεμο όπως αυτός που διεξάγεται στη Συρία σήμερα, ίσως να αναρωτιόμαστε τι είναι εκείνο που κάνει τους ανθρώπους να προβαίνουν με τόση αγριότητα στην εξολόθρευση των αντιπάλων τους κακοποιώντας τα νεκρά ήδη σώματά τους.
Υπακούν έτσι, χωρίς κρίση, σε κάποιον ο οποίος δεν είναι τίποτα άλλο από ένας όμοιος τους άνθρωπος και μεις με βεβαιότητα έξω από το χορό αφορίζουμε την στιγμή λέγοντας ότι ποτέ δεν θα κάναμε κάτι τέτοιο;... Αυτό όμως πόσο κοντά στην πραγματικότητα είναι;
Μια εξήγηση αυτού του φαινομένου μπορεί να αναζητηθεί στην έμφυτη επιθετική τάση του ανθρώπου, που βρίσκεται σε λανθάνουσα κατάσταση στην καθημερινή ζωή και εκδηλώνεται πλήρως σε εξαιρετικές περιστάσεις, όπως οι πόλεμοι. Αυτή η προσέγγιση όμως είναι ελλιπής, όσο και απλουστευτική. Ένας ακόμα παράγοντας που πρέπει να συνεκτιμηθεί είναι η υποταγή στην εξουσία, η οποία είναι θεμελιώδες χαρακτηριστικό ομάδων με αυστηρή πειθαρχία, όπως οι στρατοί.
Η υπακοή είναι ένας ψυχολογικός μηχανισμός που συνδέει την ατομική πράξη με την πολιτική σκοπιμότητα. Είναι η συνδετική δύναμη που δεσμεύει τους ανθρώπους σε συστήματα εξουσίας. Τα γεγονότα της πρόσφατης ιστορίας και η παρατήρηση της καθημερινής ζωής δείχνουν ότι για πολλούς ανθρώπους η υπακοή είναι μια βαθιά ριζωμένη μορφή συμπεριφοράς, ένα δυνατό ένστικτο που υπερβαίνει την ηθική αγωγή του ατόμου, τα αισθήματα συμπάθειας και γενικά την ηθική του συμπεριφορά».
Το πείραμα του Milgram που θα αναλύσω παρακάτω αποκαλύπτει, ιδιαιτέρως ωμά, μέχρι που μπορεί να φτάσει ένας «συνηθισμένος άνθρωπος» υπακούοντας την εξουσία...
Το 1961, ο είκοσι εφτάχρονος Στάνλει Μίλγκραμ, επίκουρος καθηγητής ψυχολογίας στο Γέιλ, και κοινωνικός ψυχολόγος κάνοντας ένα πείραμα "φάρσα" απέδειξε ότι η υπακοή στην εξουσία δεν είναι μόνο θέμα προσωπικότητας αλλά έχει να κάνει πιο πολύ με πιεστικές συνθήκες κάτω από τις οποίες είναι υποχρεωμένο να δράσει ένα άτομο!
Στο πείραμα συμμετείχαν τυχαίοι άντρες που η ομάδα του Μίλγκραμ προσέλαβε μέσω μιας αγγελίας στις εφημερίδες. Τους πληροφορούσαν ψευδώς ότι θα συμμετέχουν σε ένα πείραμα που είχε σαν σκοπό να διερευνήσει τις επιπτώσεις της τιμωρίας στη μάθηση.
Χώριζε τους συμμετέχοντες σε ζεύγη και ο ένας έπαιρνε το ρόλο του «μαθητευομένου» και ο άλλος του «δασκάλου». Η κλήρωση όμως ήταν "στημένη" κι έτσι οι πραγματικοί συμμετέχοντες - εθελοντές επιλέγονταν πάντα για τον ρόλο του δασκάλου, ενώ τον ρόλο του μαθητευόμενου έπαιζε ένας επαγγελματίας ηθοποιός!
Ο έκπληκτος «μαθητευόμενος» δενόταν χειροπόδαρα σε μια ηλεκτρική καρέκλα και του περνούσαν ηλεκτρόδια σε όλο του το σώμα. Ο δάσκαλος δήθεν τυχαία τον άκουγε να παραπονιέται ότι έχει ένα μικρό πρόβλημα με την καρδιά του. Έπειτα του έδιναν να μάθει μια σειρά από ζεύγη λέξεων.
Ο «δάσκαλος», από την άλλη, καθόταν μπροστά σε μια κονσόλα ηλεκτρικής γεννήτριας, υπερθεματίζοντας τον εαυτό του που δεν του έτυχε ο ρόλος του μαθητευόμενου. Μπροστά του είχε δέκα κουμπιά με ενδείξεις: «15 βολτ, 30 βολτ, 50 βολτ κλπ.» Το τελευταίο κουμπί έγραφε: «450 βολτ. Προσοχή! Κίνδυνος!» Πίσω από το «δάσκαλο» στεκόταν ο πειραματιστής, ο υπεύθυνος του πειράματος.
Αφού ο δάσκαλος δεχόταν το πρώτο ηλεκτροσόκ για να βεβαιωθεί ότι η γεννήτρια δούλευε άρχιζε η διαδικασία του πειράματος. Ο δάσκαλος διάβαζε τα ζεύγη λέξεων στο μαθητή και στη συνέχεια του έδινε τη μία λέξη, ζητώντας του το ζευγάρι της. Ο μαθητής είχε να επιλέξει μεταξύ τεσσάρων πιθανών απαντήσεων.
Σε κάθε περίπτωση λάθους ο δάσκαλος έπρεπε να του προκαλέσει ηλεκτροσόκ, ξεκινώντας από τα 15V, θα πήγαινε στον αμέσως επόμενο μοχλό για κάθε επόμενο λάθος. Ο ηθοποιός που ενσάρκωνε το μαθητή δεν δεχόταν φυσικά κανένα ηλεκτροσόκ, οι αντιδράσεις του όμως ήταν αληθοφανείς, καθώς από ένα σημείο και μετά χτυπιόταν στον τοίχο και ούρλιαζε, διαμαρτυρόμενος για την καρδιά του, ενώ σε ακόμα πιο προχωρημένη φάση σιγούσε εντελώς, αφήνοντας να εννοηθεί ότι λιποθύμησε ή πέθανε...
Οι περισσότεροι συμμετέχοντες σε κάποιο σημείο διαδικασίας εξέφραζαν τις αμφιβολίες τους ή επιθυμούσαν να διακόψουν αλλά ο "επιστήμονας" που αναντίρρητα αντιπροσώπευε μια πηγή κύρους και εξουσίας, τους έλεγε να συνεχίσουν! Τα βολτ αυξάνονται και τώρα πια ο πόνος ήταν εμφανής στο πρόσωπο του «μαθητευόμενου», που εκλιπαρεί να τον αφήσουν ελεύθερο. Στα 200 βολτ ταρακουνιέται ολόκληρος. Ο «δάσκαλος» πριν από κάθε ηλεκτροσόκ γυρνάει και κοιτάξει τον πειραματιστή. Εκείνος, με σταθερή φωνή, του λέει ότι το πείραμα πρέπει να συνεχιστεί. Ο «δάσκαλος» συνεχίζει να βασανίζει έναν άγνωστο, έναν απλό "μαθητή" που κλαίει, ζητάει τη βοήθεια του Θεού και παρακαλεί να τον λυπηθούν. Δεν μπορεί πια να απαντήσει στις ερωτήσεις, αλλά ο πειραματιστής λέει στο «δάσκαλο»: «Τη σιωπή την εκλαμβάνουμε ως αποτυχημένη απάντηση και συνεχίζουμε με την τιμωρία.»
Στα 345 βολτ ο «μαθητευόμενος» τραντάζεται ολόκληρος, ουρλιάζει και χάνει τις αισθήσεις του. Ο «δάσκαλος», ιδρωμένος και με τα χέρια του να τρέμουν, κοιτάει τον πειραματιστή. «Μην ανησυχείτε», λέει εκείνος, «το πείραμα είναι απολύτως ελεγχόμενο…Συνεχίστε με τον τελευταίο μοχλό.»
Ο "δάσκαλος" μπορούσε να διακόψει το πείραμα ανά πάσα στιγμή αρνούμενος να υπακούσει σε μια από τις τέσσερις εντολές που έδινε ο πειραματιστής:
1.Παρακαλώ συνεχίστε
2.Το πείραμα απαιτεί να συνεχίσετε
3.Είναι απολύτως σημαντικό να συνεχίσετε
4.Δεν έχετε άλλη επιλογή, πρέπει να συνεχίσετε...
Στην αντίθετη περίπτωση, ο τερματισμός της διαδικασίας γινόταν μόνο αφού ο «δάσκαλος» είχε διοχετεύσει τρεις φορές το μέγιστο σοκ των 450V στο μαθητή...!!!
Και εδώ γεννάται το ερώτημα που ανάγκασε τον Μίλγκραμ να το υποβάλει σε 110 συναδέλφους του ψυχολόγους και ψυχιάτρους πριν καν αρχίσει το πείραμα: Πόσοι από τους εθελοντές θα έφταναν ως τον τελευταίο μοχλό; Σχεδόν κανένας ήταν η απάντησή των επιστημόνων και το ίδιο θα απαντούσες κι εσύ αγαπημένε μου πολιτικέ, αν σου υπέβαλα την ίδια ερώτηση. Και φυσικά οι περισσότεροι από εμάς θα σκεφτούν όταν μάθουν για αυτό το πείραμα: "Εγώ αποκλείεται να έφτανα ως τον τελευταίο μοχλό".
Οι προβλέψεις των ειδικών ήταν ιδιαίτερα αισιόδοξες, καθώς πίστευαν ότι μόνο το 10% των συμμετεχόντων θα ξεπερνούσε τα 180V και ότι κανένας δεν θα έφτανε μέχρι το τέλος. Στην πραγματικότητα, σχεδόν όλοι οι συμμετέχοντες ξεπέρασαν τα 180V, ενώ το 62,5% έφτασε μέχρι το τέλος, κάνοντας ισχυρά ηλεκτροσόκ 450V σε έναν άγνωστο, που μάλιστα είχε δηλώσει πως είχε πρόβλημα με την καρδιά του! Τα αποτελέσματα της έρευνας ήταν απροσδόκητα ακόμα και για τους ίδιους τους διοργανωτές της και αποτέλεσαν πηγή προβληματισμού για πολλούς επιστήμονες του χώρου.
Το συγκεκριμένο πείραμα έδειξε το σημαντικό ρόλο που παίζουν οι πηγές κύρους και εξουσίας στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς και το σημείο στο οποίο μπορούν να φτάσουν απλοί άνθρωποι, απλά «υπακούοντας εντολές». Το άτομο που βρίσκεται σε μια τέτοια κατάσταση βλέπει τον εαυτό του ως «όργανο» μιας εξωτερικής εξουσίας, στην οποία μεταθέτει τις ευθύνες του.
Κάθε μέρα γινόμαστε μάρτυρες διάφορων περιστατικών που ναι μεν εμείς λέμε ότι δεν θα τα εφαρμόζαμε αλλά που δεν είμαι και πολύ σίγουρη γιαυτό αν και γνωρίζω τουλάχιστον για το άτομό μου ότι δεν έχω κάποια υποβόσκουσα σαδιστική συμπεριφορά!...
Ο υπάλληλος του Σούπερ μάρκετ ξέρει όταν σου πουλάει το χαλασμένο προϊόν, ότι μπορεί να ταλαιπωρηθείς αφάνταστα από δηλητηρίαση ή και να χάσεις την ζωή σου. Δεν σε μισεί ουσιαστικά γιατί δεν έχει κάποιο προηγούμενο μαζί σου. Απλά υπακούει σ΄εντολές! Ο υπάλληλος της ΔΕΗ από την άλλη που δέχεται να κόψει το ρεύμα από έναν άνεργο ή άπορο, ξέρει πολύ καλά ότι έτσι τον ταπεινώνει, τον υποβάλει σε ένα διαρκές βασανιστήριο και πιθανότατα θέτει σε κίνδυνο τη ζωή του. Δεν είναι καθόλου κρυπτοσαδιστής όταν το κάνει. Απλά υπακούει τις εντολές που του έδωσαν.
Είναι σαδιστής ο υπάλληλος της τράπεζας ή της εφορίας που υπογράφει το χαρτί της κατάσχεσης ενός σπιτιού για χρέος 1000 Ευρώ;... Ο αστυνομικός πάλι που ραντίζει με χημικά τους διαδηλωτές τι είναι;... Μπορεί να διαφωνείτε αλλά εγώ δεν μπορώ να υποθέσω ότι γεννήθηκε βασανιστής!... Απλά υπακούν σε εντολές πολύ πιο ισχυρές όσο ανεβαίνουμε την κλίμακα της ιεραρχίας. Ο πολιτικός που υπογράφει το μνημόνιο χωρίς καν να το διαβάσει κι οδηγεί έναν ολόκληρο λαό στην εξαθλίωση κάνει πράξη αυτό που αναφέραμε και σε προγενέστερη συνομιλία μας ότι δηλαδή "ο άνθρωπος είναι ένα ζώο που χρειάζεται αφέντη για να υπακούει σ΄αυτόν κι επίσης ο αφέντης είναι ζώο που χρειάζεται κι εκείνος αφέντη"όπως μας βεβαιώνει ο Καντ.
Αν όμως δούμε το πείραμα του Μίλγκραμ από την ανθρωπιστική-ηθική του πλευρά (από την πλευρά του 5% που αρνήθηκε να υπακούσει εξ αρχής και αποχώρησε από το πείραμα) θα καταλάβουμε ότι κανένας δεν είναι άμοιρος ευθυνών. Αν σε διατάζουν να κάνεις κάτι που προκαλεί κακό στον άλλον, στο συμπολίτη σου, πρέπει να μπορείς ν΄ αρνηθείς να υπακούσεις. Ακόμα κι αν χάσεις την δουλειά σου, το μπόνους παραγωγικότητας, την προαγωγή, το "βόλεμα" ή την επανεκλογή σου.
«Συνηθισμένοι άνθρωποι, κάνοντας απλά τη δουλειά τους, χωρίς να έχουν επιδείξει εχθρότητα στο παρελθόν, μπορούν να γίνουν όργανα μιας φρικτής καταστροφικής διαδικασίας. Επιπλέον, ακόμα και όταν τα αποτελέσματα του έργου τους γίνονται οφθαλμοφανή, και τους ζητείται να συνεχίσουν ενέργειες ασύμβατες με τα πλέον θεμελιώδη επίπεδα ηθικής, σχετικά λίγοι άνθρωποι έχουν την ικανότητα να αντισταθούν στην εξουσία.» . Έγραψε ο ίδιος ο Milgram μεταξύ άλλων στο άρθρο του «Οι κίνδυνοι της υπακοής», το 1974.
Τα παραπάνω είναι απογοητευτικά και τελείως αποτρόπαια, κι όμως σκιαγραφούν ρεαλιστικά την πραγματικότητα. Με την ανατροφή των παιδιών από γονείς ανελεύθερους - δέσμιους των υλικών αγαθών, σε συνδυασμό με μια σχολική εκπαίδευση παραδομένη σε ιδεοληψίες τυχάρπαστων ανθρώπων και με επίδραση από πανίσχυρα ΜΜΕ η πλειοψηφία των ανθρώπων στις μέρες μας αποδεικνύει καθημερινά ότι δεν είναι έτοιμη για την ελευθερία. Οι ίδιοι άνθρωποι που δυσκολεύονται να πάρουν αποφάσεις και να διαχειριστούν τη ζωή τους, δεν διστάζουν να θυσιάσουν όλες τις ελευθερίες τους για χάρη ενός επιβλητικού «ηγέτη», ο οποίος θα τους καθοδηγεί και θα αποφασίζει αντί για αυτούς.
Για χάρη λοιπόν αυτού του «ηγέτη», αγαπημένε μου πολιτικέ, οι άνθρωποι μπορούν να ξεπεράσουν τις ηθικές τους αναστολές και να κάνουν πράγματα που σε άλλες περιπτώσεις θα θεωρούσαν καταδικαστέα. Ή μήπως να σκεφτούμε ότι η ταύτιση με τον «ηγέτη» φέρνει στην επιφάνεια κάποιες πιο βίαιες και σαδιστικές πλευρές του εαυτού τους, που πιθανότατα και οι ίδιοι να αγνοούσαν; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι δύσκολη και αν φέρω στον νου μου όλους όσους γνωρίζω κι έχω μελετήσει σαν προσωπικότητες θα έλεγα ότι δεν είναι η ίδια για κάθε άνθρωπο. Είμαι σίγουρη όμως ότι η ανθρώπινη φύση είναι πολύ πιο σκοτεινή από ότι ίσως πιστεύουμε. Και φυσικά δεν αναφέρομαι σε κάποιους λίγους «διεστραμμένους», αλλά σε απλούς, καθημερινούς ανθρώπους, πιθανόν και εμάς τους ίδιους...
Ο «μαθητευόμενος» δεν ήταν φοιτητής, αλλά ηθοποιός, που είχε προσληφθεί από τον Μίλγκραμ για αυτόν ακριβώς το «ρόλο». Δεν υπήρχε ηλεκτρισμός ούτε ηλεκτροσόκ. Ο ηθοποιός υποκρινόταν. Το μοναδικό πειραματόζωο ήταν ο «δάσκαλος». ένα πειραματόζωο που έφτασε μέχρι το τέλος σκοτώνοντας έναν άγνωστο μόνο και μόνο γιατί εκτελούσε μια εντολή και η ευθύνη δεν ήταν δική του. Όταν όλοι αυτοί έμαθαν από τον ίδιο τον Μίλγκραμ σε μια προσπάθεια να τους ανακουφίσει ότι όλα ήταν μια "φάρσα", συνειδητοποίησαν ότι δεν ήταν τόσο αθώοι και τόσο «καλοί» όσο ήθελαν να πιστεύουν για τον εαυτό τους. Όσοι από αυτούς, δηλ το 65%, που είχαν φτάσει ως τον τελευταίο μοχλό, συνειδητοποίησαν την αλήθεια, πέρασαν την υπόλοιπη ζωή τους κυνηγημένοι από τις Ερινύες της πράξης τους.
Εμείς όμως, αγαπημένε μου πολιτικέ, που έχουμε προαποφασίσει να ζήσουμε στην αληθινή δημοκρατία χρειαζόμαστε και επιβάλλεται να φτιάξουμε μια κοινωνία στην οποία τα μέλη της θα έχουν έντονα αναπτυγμένη την κριτική σκέψη, καθώς και μια υψηλή προσωπική ευθύνη για τη συμπεριφορά τους, και τις πράξεις τους. Δεν είναι λοιπόν μόνο ζήτημα απόκτησης γνώσεων, αλλά ολόπλευρης μόρφωσης, διαπαιδαγώγησης και κριτικής αντίληψης των πραγμάτων. Ξεκινά απ΄ το κύτταρο αυτής της κοινωνίας, την οικογένεια, συνεχίζει στο σχολείο, και αλληλοδιαπλέκεται με όλο το εποικοδόμημα της παραμονής μας μέσα σε μια συγκεκριμένη κοινωνία και κυρίως μ΄ αυτό που ονομάζουμε μηχανισμό ηγεμονίας και όχι μόνο.
Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να αφήσουμε να διαφανεί ότι υποστηρίζουμε τυφλή ανυπακοή, αφού αυτό δεν είναι καν στις προθέσεις μας. Εκείνο που υποστηρίζουμε είναι πολύ πιο απλό στην εφαρμογή του.
Όταν η υπακοή παύει να είναι καθήκον από τις πράξεις, παραλήψεις και συμπεριφορές των κρατούντων, με κριτική σκέψη επιλέγουμε την ανυπακοή σαν τον θεμέλιο λίθο της ελευθερίας μας!... Μόνον όταν θα είμαστε σε θέση ν΄αρνηθούμε να υπακούσουμε στις "μικρές" και καθημερινές εντολές βίας με τις οποίες συμμορφωνόμαστε προκειμένου να μην χάσουμε τα προνόμιά μας, τότε και μόνο τότε, θα είμαστε σε θέση να αποτινάξουμε τα δεσμά της δουλείας που μας θέλει υπάνθρωπους, υπάκουους και υπόδουλους.
Μόνο όταν θα είμαστε σε θέση να προβούμε σε μια γενικευμένη και μέχρι τέλους πολιτική, κοινωνική, καταναλωτική ανυπακοή, μόνο όταν μάθουμε να συμπεριφερόμαστε ως αυτεξούσιοι άνθρωποι και όχι ως ανεύθυνοι υπάλληλοι, μόνο τότε θα μπορέσουμε να αποκτήσουμε και το πολίτευμα που πραγματικά ταιριάζει σε ελεύθερους ανθρώπους και δεν είναι άλλο από κείνο που χιλιάδες χρόνια πριν ανέδειξε η πολιτεία των Αθηναίων του 5ου πχ αιώνα και για το οποίο θα συζητήσουμε αναλυτικά σε προσεχή επικοινωνία μας!
πηγή
Δημοσίευση σχολίου