Εγκαταλείποντας τα γραφεία της Χαριλάου Τρικούπη, το ΠΑΣΟΚ εγκαταστάθηκε στα γραφεία της οδού Ιπποκράτους λίγους μήνες πριν αναλάβει να «γιατρέψει» την οικονομία με βαθιές χειρουργικές τομές. Αλλά αδίκως προσπάθησε με τη μετακόμιση να αποφύγει την ταύτιση της σημερινής πολιτικής με εκείνην του παλαιού Έλληνα πρωθυπουργού. Η βιογραφία του Χαρίλαου Τρικούπη από τη δικηγόρο και ιστορικό κ. Λύντια Τρίχα δείχνει ότι οι ομοιότητες είναι πάρα πολλές για να είναι τυχαίες. Η ιστορία, προφανώς, επαναλαμβάνεται, αλλά ο φαρσέρ διαφεύγει τη σύλληψη!
Από το περίφημο «Δυστυχώς... επτωχεύσαμεν» μέχρι το άκρως ανησυχητικό «Κοντεύουμε να πτωχεύσουμε» που ακούγεται έντονα στις μέρες μας, μεσολάβησε περισσότερο από ένας αιώνας. Από τον Δεκέμβριο του 1893 -που ο τότε πρωθυπουργός Χαρίλαος Τρικούπης δήλωνε από το βήμα της Βουλής ότι το κράτος αδυνατεί να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του- φθάσαμε στο χαλεπό 2010 - που ο νυν πρωθυπουργός προειδοποιεί για κάτι ανάλογο. Τότε, όπως και τώρα, τα εξωτερικά δάνεια και τα άδεια ταμεία ήταν ο μεγαλύτερος βραχνάς. Τότε, όπως και τώρα, η αποπληρωμή τους ήταν ανέφικτη και διαρκώς καινούργια δάνεια επισωρεύονταν στα παλαιότερα, προκαλώντας έναν φαύλο κύκλο, με διαρκώς αυξανόμενα τοκομερίδια (τα spreads ήταν άγνωστη λέξη τότε - όχι, όμως, και οι δυσβάστακτες συνέπειές τους στην Οικονομία).
«Τις πταίει;» ρωτούσε ο Χαρίλαος Τρικούπης, με αφορμή την πολιτική και οικονομική αστάθεια της εποχής εκείνης. «Πού πήγαν τα λεφτά;» ρωτούσε ο Γ. Παπανδρέου στις τελευταίες εκλογές. Και στις δύο περιπτώσεις τα ερωτήματα έμειναν αναπάντητα και οι ένοχοι στο απυρόβλητο...
Ολα αυτά τα αξιοσημείωτα γεγονότα που συνδέουν το σήμερα με το χθες είναι πολλά για να θεωρηθούν απλές συμπτώσεις. «Ο Τρικούπης ζητούσε από τους Ελληνες θυσίες για ένα καλύτερο αύριο, προφανώς υπερεκτιμώντας τις δυνατότητές τους. Οι αγρότες, όπως και οι χαμηλού εισοδήματος κάτοικοι των πόλεων, σύντομα άρχισαν να βλέπουν το αναπτυξιακό πρόγραμμα σαν έναν πολυδάπανο μηχανισμό που καταβρόχθιζε τα χρήματα των φόρων και των δανείων, χρήματα που θα προτιμούσαν να έχουν διατεθεί για τη βελτίωση των όρων της προσωπικής τους διαβίωσης», γράφει η Λύντια Τρίχα στο βιβλίο της «Χαρίλαος Τρικούπης - Μια βιογραφική περιήγηση», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Κάπον.
Δικηγόρος και ιστορικός της Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας, η Λύντια Τρίχα έχει κυκλοφορήσει τρία ακόμα βιβλία αφιερωμένα στον παλαιό πρωθυπουργό («Ο γνωστός και άγνωστος Χαρίλαος Τρικούπης», «Ο Χαρίλαος Τρικούπης και τα δημόσια έργα» (εκδ. Κάπον) και «Ο Χαρίλαος Τρικούπης και η εποχή του» (εκδ. Παπαζήσης). Στη «βιογραφική περιήγηση» της πρόσφατης έκδοσης, ένα καλαίσθητο λεύκωμα με πλούσιο αρχειακό υλικό, αναδεικνύεται το πορτρέτο του πολιτικού ανδρός, αλλά και το πολιτικοκοινωνικό πλαίσιο, το «κάδρο», μέσα στο οποίο... ποζάρει.
«Οι σύγχρονοί του σχολιαστές» σημειώνει η συγγραφέας «παρομοίαζαν τον Τρικούπη με παιδίατρο και τον ελληνικό λαό με νήπιο: κάθε φορά που ο τόπος ασθενούσε, τον καλούσαν να τον θεραπεύσει· καθώς, όμως, η θεραπεία που πρότεινε ήταν οδυνηρή, μόλις περνούσαν, έστω και παροδικά, τα προβλήματα, τον αντιμετώπιζαν με φόβο και, όπως το παιδί αποφεύγει τον γιατρό, τον καταψήφιζαν».
Το είπαμε και στην αρχή: οι ομοιότητες ξεπερνούν τις απλές συμπτώσεις. Διαβάζοντας την ιστορία του Χαρίλαου Τρικούπη νομίζεις πως ο 19ος αιώνας γίνεται 21ος· ιδίως όταν φθάνουμε σε ζητήματα εξωτερικού δανεισμού και ισοσκέλισης του... ταλαίπωρου προϋπολογισμού! Ο Τρικούπης πίστευε ότι ο εκσυγχρονισμός του κράτους (που ακόμα τον περιμένουμε) θα προσέλκυε τις επενδύσεις ελλήνων και ξένων επιχειρηματιών. Προσέβλεπε στην ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας και, μέσω αυτής, στη βελτίωση των οικονομικών του Δημοσίου, που με αυτόν τον τρόπο θα μπορούσε να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του. Σας θυμίζει κάτι αυτό;
Πάμε και παρακάτω: Υπολογίζοντας ότι η Ελλάδα θα γινόταν το «Χρηματιστήριον της Ανατολής», ο Τρικούπης παρέβλεπε το γεγονός ότι οι όροι του δανεισμού ήταν σχεδόν ληστρικοί. Τα περισσότερα δάνεια είχαν υψηλό επιτόκιο και εκδίδονταν με ονομαστική τιμή πολύ μεγαλύτερη της πραγματικής. Μήπως αυτό σας θυμίζει κάτι; Αν όχι, ιδού μια ακόμα... ενοχλητική ομοιότητα: για την υλοποίηση των σχεδίων του κατέφυγε στο αντιδημοτικό μέτρο της αύξησης της φορολογίας και στη σύναψη δανείων μεγάλου ύψους. Αυτό πια σίγουρα σας θυμίζει κάτι!
«Το πρόγραμμα που ήθελε να εφαρμόσει ο Τρικούπης» γράφει η Λύντια Τρίχα «προϋπέθετε τη διάθεση σημαντικών κεφαλαίων. Τα κεφάλαια αυτά θα εξασφαλίζονταν εν μέρει με την προσέλκυση στη χώρα ξένων και ομογενών επενδυτών, εν μέρει με την αύξηση της φορολογίας και, κυρίως, με τον εσωτερικό και εξωτερικό δανεισμό». Στις επτά κυβερνήσεις που σχημάτισε συνολικά και υπήρξε πρωθυπουργός, ο Τρικούπης θα συνάψει ισάριθμα δάνεια με όρους που κάνουν τους σύγχρονους κερδοσκόπους να ωχριούν. Από το συνολικό ονομαστικό ποσό των 643 εκατ. χρυσών φράγκων θα εισπραχθούν μόνο 463 εκατ. Για τα παλιά και τα διαρκώς νεότερα δάνεια θα καταβάλλονταν τη δεκαετία 1880-90 τοκοχρεολύσια ύψους 455 εκατ. χρυσών φράγκων, περίπου το 50% του προϋπολογισμού.
Παράλληλα, η φορολογία εκτινασσόταν στα ύψη. Τα «είδη πολυτελείας», τότε όπως και τώρα, αποτέλεσαν στόχο του υπουργείου Οικονομικών, στο οποίο κατά κανόνα προΐστατο ο ίδιος ο Τρικούπης. Οινοπνευματώδη, καπνός και σιγαρόχαρτα ήταν τα πρώτα που επιβαρύνθηκαν. Προφανώς, μιλάμε γι' αυτές τις... μικρές πολυτέλειες της καθημερινότητας, που αφορούν τις μάζες και γεμίζουν τα ταμεία.
Με τα δημόσια οικονομικά σε αδιέξοδο και τα ελληνικά χρεόγραφα σε κατρακύλα, ο Χαρίλαος Τρικούπης κατέφυγε σε νέους φόρους, κάνοντας ταυτόχρονα έκκληση στο λαό να στηρίξει την οικονομία. Τάλε κουάλε, δηλαδή, με αυτά που και σήμερα βιώνουμε. Στις εκλογές του 1890 ο Τρικούπης «πλήρωσε» την πολιτική των φόρων, χάνοντας τη μάχη από τον εκλογικό του αντίπαλο Θεόδωρο Δηλιγιάννη. Θα επιχειρηθεί η πολιτική του εξόντωση με παραπομπή σε Ειδικό Δικαστήριο «ως σπαταλήσαντος το δημόσιο χρήμα», αλλά η πρόταση θα απορριφθεί από την πλειοψηφία των βουλευτών. Τότε, τουλάχιστον, ήταν γνωστό «πού πήγαν τα λεφτά»: στα μεγάλα έργα που έγιναν επί των κυβερνήσεών του και στην αναδιάρθρωση της χώρας.
Η φαυλοκρατία του Δηλιγιάννη θα φέρει, έπειτα από δύο χρόνια, ξανά τον Τρικούπη στην εξουσία - και στα ασήκωτα χρέη της. Το 1892 επιχειρεί να συνάψει δύο δάνεια, 700 χιλιάδων και 16 εκατ. χρυσών φράγκων αντίστοιχα. Ομάδα ξένων κεφαλαιούχων, που επιδίωκαν χρεοκοπικό συμβιβασμό, ματαίωσαν τη δανειοδότηση. Κάθε συγγένεια με τις δόλιες τακτικές των σύγχρονων επενδυτικών οίκων είναι όχι μόνο δεκτή, αλλά και επιβαλλόμενη! Προσπαθώντας να αποκαταστήσει την αξιοπιστία της χώρας (λέξη με... κληρονομικές ιδιότητες στην Ελλάδα), κάλεσε τον άγγλο λόρδο και οικονομολόγο Εδουάρδο Λω να μελετήσει την κατάσταση. Παράλληλα, ξένοι κεφαλαιούχοι, που ήταν πρόθυμοι να «βοηθήσουν» (διάβαζε: να δέσουν χειροπόδαρα) τη χώρα, έστειλαν δικούς τους ανθρώπους να ελέγξουν τα οικονομικά της Ελλάδας, όπως τον οικονομικό επιθεωρητή Ρου οι Αγγλοι και τον τραπεζίτη Μόργκαν οι Αμερικανοί. Κάτι ανάλογο, δηλαδή, με τους τρεις ελεγκτές που ήρθαν πρόσφατα από τις Βρυξέλλες για να κάνουν «φύλλο και φτερό» τα οικονομικά στοιχεία.
Η έκθεση του άγγλου οικονομολόγου Ε. Λω ήταν θετική για την ελληνική οικονομία. Γι' αυτό, άλλωστε, ακόμα τον τιμούμε με έναν δρόμο της Αθήνας που φέρει το όνομά του. Ο Λω σημείωνε χαρακτηριστικά ότι η οικονομική ευεξία της Ελλάδας είχε αμφισβητηθεί, υπενθύμιζε όμως την αξιοσημείωτη πρόοδο της χώρας στα εξήντα χρόνια της ανεξαρ- τησίας της. Κατέληγε δε στο συμπέρασμα, ως άλλος... Ολι Ρεν, ότι οι οικονομικές δυσχέρειες ήταν αντιμετωπίσιμες με τα κατάλληλα μέτρα.
Υστερα από αυτήν την ευνοϊκή διάγνωση, ο Τρικούπης διαπραγματεύθηκε ένα νέο δάνειο, αξίας 3,5 εκατ. στερλινών, από το Λονδίνο. «Το δάνειο δεν συνάπτεται», γράφει η Λύντια Τρίχα, «γιατί οι κεφαλαιούχοι θέτουν προθεσμία οκτώ ημερών για την κύρωση της σύμβασης, η Βουλή, που είναι αρμόδια, θα συνέλθει μετά από δύο μήνες, ενώ ο Γεώργιος, που μπορεί να επισπεύσει τη διαδικασία, αρνείται να την κυρώσει με βασιλικό διάταγμα». Η κόντρα του Τρικούπη με τα ανάκτορα θα τον οδηγήσει σε παραίτηση τον Απρίλιο του 1893. Εξι μήνες αργότερα θα επανέλθει, σχηματίζοντας την έβδομη και τελευταία του κυβέρνηση. Τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου θα αναγκαστεί να δηλώσει από το βήμα της Βουλής ότι το κράτος αδυνατεί να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του ως προς τα εξωτερικά δάνεια και ότι τα τοκομερίδια θα πληρωθούν κατά 30%. Οσο για τα εσωτερικά δάνεια, αυτά θα εξοφλούνταν για να μη χρεοκοπήσουν οι ελληνικές τράπεζες· ακόμα μία «σύμπτωση» σ' αυτό το πήγαιν' - έλα της Ιστορίας.
«Ανθρωποι μηδέποτε ελθόντες εις την Βουλήν, χθες συνωθούντο εκεί» σημείωνε την επόμενη ημέρα η αντιπολιτευόμενη εφημερίδα «Παλιγγενεσία». «Εβλεπε δέ τις και ανησύχους μορφάς εκ του κύκλου των τραπεζιτών και του χρηματιστηρίου. Ευθύς μετά την επικύρωσιν των πρακτικών ήλθεν εις το βήμα ο Πρωθυπουργός κρατών χαρτίον λευκόν. Αφού εισαγωγικώς αναμάσησε τα περί αρωγής της ξένης πίστεως και ενίσχυσιν των εγχωρίων Τραπεζών, δι' εκατοστήν φοράν επανέλαβε το οικτρόν ψεύδος ότι έχομεν ισοζύγιον και επαρκούμεν εις πάσας ημών τας υποχρεώσεις».
Στην πραγματικότητα, ο Χαρίλαος Τρικούπης είχε περιγράψει με τα πιο μελανά χρώματα τη δεινή κατάσταση της ελληνικής οικονομίας. Το περίφημο «Δυστυχώς... επτωχεύ- σαμεν» δεν είναι σίγουρο ότι ειπώθηκε στη Βουλή την ημέρα εκείνη. Κατά μία άποψη, το είπε ο Τρικούπης απευθυνόμενος εκτός Βουλής προς τους δανειστές, πράγμα που το εκμεταλλεύθηκε δεόντως η αντιπολίτευση. Ο Ανδρέας Συγγρός, πάντως, που ήταν την εποχή εκείνη βουλευτής και είχε αναμειχθεί στα δάνεια του εξωτερικού, διαβεβαιώνει στα «Απομνημονεύματά» του ότι τον άκουσε με τα αφτιά του να το λέει, καθώς ήταν παρών σε εκείνην τη δραματική συνεδρίαση.
Είτε ειπώθηκε είτε όχι, το γεγονός είναι ότι η φράση αυτή έμεινε στην Ιστορία. Στην πράξη, εκφράσθηκε με ένα νομοσχέδιο περί προσωρινού διακανονισμού του δημόσιου χρέους, που ήταν στην πραγματικότητα μια επίσημη παραδοχή της πτώχευσης. Τα όσα επακολούθησαν περιγράφονται αναλυτικά στο σχετικό κεφάλαιο του βιβλίου της Λύντιας Τρίχα, παραπέμποντας, για μια ακόμα φορά, στο σκηνικό των ημερών μας: «Οι ομολογιούχοι, κυρίως Γερμανοί (σ.σ.: από τότε!), υποστηριζόμενοι και από τις κυβερνήσεις τους, απαιτούσαν επιτακτικά την αύξηση του ποσοστού πληρωμής τους, τακτική που οδήγησε σε διαπραγματεύσεις με την ελληνική κυβέρνηση. Ο Τρικούπης, τελικά, συμφωνεί με τους αντιπροσώπους των ξένων ομολογιούχων τους όρους ενός συμβιβασμού, τα κομιτάτα όμως των ομολογιούχων απορρίπτουν το σχέδιο που συντάχθηκε, παρά το ότι είχε μονογραφηθεί από τους αντιπροσώπους τους, και οι διαπραγματεύσεις ναυαγούν.
»Λίγους μήνες αργότερα, οι ξένες κυβερνήσεις θα ζητήσουν να αρχίσει νέος κύκλος διαπραγματεύσεων. Ο Τρικούπης αρνείται, και δέχεται μόνο να συνεχισθούν βάσει του σχεδίου που είχε υπογραφεί. Ο συμβιβασμός θα επιτευχθεί τελικά -ύστερα από κοπιώδεις διαπραγματεύσεις- μόλις τον Φεβρουάριο του 1897, μετά το θάνατο του Τρικούπη, με πρωθυπουργό τον Δηλιγιάννη».
Ηταν αυτός που θα οδηγούσε τη χώρα στον ατιμωτικό πόλεμο κατά της Τουρκίας. Μετά την ήττα θα... ενέσκηπτε ο Διεθνής Οικονομικός Ελεγχος (ΔΟΕ τότε, ΔΝΤ τώρα), που θα εισέπραττε για λογαριασμό των δανειστών τους φόρους από τα είδη του μονοπωλίου (πετρέλαιο, αλάτι, σμύριδα, σπίρτα, καπνός, σιγαρόχαρτα και παιγνιόχαρτα), καθώς επίσης τα τέλη χαρτοσήμου μαζί με τους δασμούς του τελωνείου στον Πειραιά.
Θα χρειαζόταν να περάσουν 80 ολόκληρα χρόνια και να φθάσουμε στο 1978, για να καταργηθεί ο έλεγχος (διάβαζε: εισπρακτική φαγάνα) του ΔΟΕ. Και άλλα 32 ακόμα για να επανεμφανισθεί - από την ίδια την Κομισιόν αυτήν τη φορά.
(ΜΕΓΑΛΑ) ΕΡΓΑ & ΗΜΕΡΕΣ
Ο Χαρίλαος Τρικούπης (1832-1896) ονειρευόταν να φέρει την Ελλάδα των μόλις πενήντα χρόνων ελεύθερου πολιτικού βίου στο επίπεδο των ευρωπαϊκών χωρών. Το μεγαλύτερο επίτευγμά του ήταν τα δημόσια έργα που έγιναν επί των κυβερνήσεών του: η διεύρυνση του πορθμού του Ευρίπου, η αποξήρανση της Κωπαΐδας, η κατασκευή φάρων και φανών, η ανέγερση δημόσιων κτηρίων. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ στα μέσα του 19ου αιώνα οι ξένοι περιηγητές σημείωναν την απουσία οποιουδήποτε κτηρίου άξιου προσοχής στην Αθήνα, στη δεκαετία του 1890, όταν ο Τρικούπης ολοκλήρωσε τη δεύτερη μακροχρόνια πρωθυπουργία του, η πρωτεύουσα είχε «προικιστεί» με πολλά ωραία οικοδομήματα, που τα περισσότερα ανεγέρθηκαν υπό την επίβλεψη του Ερνέστου Τσίλερ. Επί των ημερών του κατασκευάσθηκαν επίσης 2.600 χιλιόμετρα εθνικών, επαρχιακών και δημοτικών οδών, διευκολύνοντας σημαντικά τη συγκοινωνία, που μπορούσε πλέον να πραγματοποιείται με άμαξες.
Ο Τρικούπης θεωρείται δικαίως «πατέρας» των ελληνικών σιδηροδρόμων. Η δημιουργία σιδηροδρομικού δικτύου σε όλη την Ελλάδα υπήρξε ένας από τους βασικούς στόχους του. Η πραγματοποίησή του διευκόλυνε την επικοινωνία, τόνωσε το τοπικό εμπόριο και (το κυριότερο!) συνέτεινε στην καταπόλεμηση της ληστείας από τους «εκπεσόντες» κλεφταρματολούς. Στον Τρικούπη πιστώνεται, επίσης, η διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου, παρόλο που τα επίσημα εγκαίνιά της έγιναν από άλλον πρωθυπουργό. Στο εργοτάξιο του Ισθμού, μάλιστα, σημειώθηκε ένα αξιοσημείωτο ρεκόρ: εργάσθηκαν πάνω από 2.700 Ελληνες και αλλοδαποί, αριθμός πρωτοφανής για τα ελληνικά δεδομένα της εποχής.
ΣΗΜΑΣΙΑ ΣΤΗ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ
* Το μικρό όνομα του Χαρίλαου Τρικούπη σημαίνει τη «χαρά του λαού», για την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας, και νονός του ήταν ο αγωνιστής και ήρωας της Επανάστασης του '21 Ανδρέας Μιαούλης.
* Το 1843, το Φρουραρχείο Αθηνών τού απένειμε πιστοποιητικό για τη συμμετοχή του στην επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου, με αίτημα την απόκτηση Συντάγματος. Ηταν μόνο 11 χρονών.
* Η διπλωματική του εργασία στη Νομική Σχολή Παρισίων, όπου φοίτησε, είχε θέμα «Περί γάμου και ειδικώτερον περί προικός». Ο ίδιος ουδέποτε παντρεύτηκε και είχε μόνο ένα γνωστό φλερτ με τη βαρόνη Μαρία φον Τράουτενμπεργκ. Ο Σουρής σατίρισε το ειδύλλιό τους στον «Ρωμηό» με αυτό το δίστιχο: «Επιθυμώ αλήθεια να δω και τον Τρικούπη, που τούχει γίνει τώρα ο έρωτας κουνούπι».
* Η πολύχρονη παραμονή του στο εξωτερικό, κυρίως στα παιδικά του χρόνια, του είχε προσδώσει μια περίεργη προφορά στο κάπα, πράγμα που αποτέλεσε προσφιλές θέμα για τους γελοιογράφους της εποχής του.
* Δύο άλλα εμφανισιακά στοιχεία που χρησιμοποιούσαν οι γελοιογράφοι ήταν το ημίψηλο καπέλο του και το ψηλό κολάρο. Η σατιρική εφημερίδα «Νέος Αριστοφάνης» τον... τίμησε δεόντως με γελοιογραφίες στις οποίες ο πολιτικός του αντίπαλος Θ. Δηλιγιάννης εμφανιζόταν στο πλευρό του φορώντας κίτρινη ρόμπα (άγνωστο γιατί).
* Πρόσεχε τη διατροφή του, απέφευγε το αλκοόλ και δεν κάπνιζε, λέγοντας μάλιστα ότι οι φόροι που είχε επιβάλει στον καπνό θα έκαναν τελικά καλό στην υγεία των Ελλήνων.
* Το αγαπημένο κατοικίδιο της αδελφής του Σοφίας ήταν ένας παπαγάλος που του τον είχε κάνει δώρο ένας οπαδός του. Είχε μάθει να λέει «Ζήτω ο Τρικούπης!», αλλά και τη λέξη «Μασκαρά!». Κάτι που δημιουργούσε αμηχανία, όταν τύχαινε να τη φωνάζει παρουσία κάποιου πολιτικού τους φίλου. Οι αντίπαλοί του, αντίθετα, συνήθιζαν να τον αποκαλούν «Φορομπήχτη», «Μογγόλο», «Ξένο», «Εγγλέζικο κεφάλι» κ.ά.
* Συμμετείχε σε όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις (εκτός μιας) που έγιναν μετά την ψήφιση του Συντάγματος, από το 1865 μέχρι το 1895 (συνολικά δεκατέσσερεις φορές). Εγινε επτά φορές πρωθυπουργός και θεωρείται ο θεμελιωτής του δημοκρατικού πολιτεύματος.
* Τον Ιούνιο του 1874 δημοσιεύθηκε ένα άρθρο του στην εφημερίδα «Καιροί» με το περίφημο ερώτημα «Τις πταίει;» στον τίτλο και βασικό αποδέκτη τον βασιλιά Γεώργιο, οι συνεχείς παρεμβάσεις του οποίου προκαλούσαν πολιτική κρίση. Εναν χρόνο αργότερα, ως πρωθυπουργός πλέον, εισηγήθηκε την αρχή της δεδηλωμένης: ο διορισμός μιας κυβέρνησης και η παραμονή της στην εξουσία θα τελούσαν υπό την προϋπόθεση της δεδηλωμένης προς αυτήν εμπιστοσύνης της Βουλής. Ετσι, τερματίστηκε το καθεστώς των κυβερνήσεων μειοψηφίας και η ανάμειξη του παλατιού στο «μαγείρεμα» κυβερνήσεων (κάτι που νεκραναστήθηκε το 1965, με τις «εντεταλμένες» κυβερνήσεις των αποστατών).
* Στις 16 Απριλίου 1895 δόθηκε ο επίλογος της πολιτικής του καριέρας. Στις εκλογές εκείνες δεν εξελέγη καν βουλευτής: με διαφορά 4 ψήφων βγήκε ο -παντελώς άγνωστος- Μιλτιάδης Γουλιμής. Οταν βεβαιώθηκε για την αποτυχία του, αποχαιρέτησε τους συνεργάτες του με το περίφημο «Ανθ' ημών, λοιπόν, βουλευτής ο κύριος Γουλιμής» και αποσύρθηκε από τον πολιτικό στίβο. Εναν χρόνο αργότερα, στις 30 Μαρτίου 1896, πεθαίνει στις Κάννες, ενώ η Ελλάδα πανηγυρίζει τη νίκη του μαραθωνοδρόμου Σπύρου Λούη (μια μέρα νωρίτερα) στους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες.
Δημοσίευση σχολίου