της Asli Aydintasbas
Ο απόηχος της αποτυχημένης απόπειρας πραξικοπήματος στην Τουρκία στις 15 Ιουλίου, αποδεικνύεται ότι έχει εκτεταμένες και ανησυχητικές συνέπειες για την Τουρκία, καθώς ο κρατικός μηχανισμός προσπαθεί να ξεριζώσει τους συνωμότες- πραξικοπηματίες και την πιθανή βάση στήριξής τους, σε μια μαζική επιχείρηση καταστολής. Έχει κηρυχθεί κατάσταση έκτακτης ανάγκης για τρεις μήνες, επιτρέποντας στην κυβέρνηση να αποφασίζει με διατάγματα και να συνεχίζει τις εκκαθαρίσεις στον στρατό. De facto και de jure, το αποτυχημένο πραξικόπημα τώρα συγκεντρώσει όλη την κρατική δύναμη στα χέρια του Τούρκου προέδρου, Tayyip Erdogan. Η κυβέρνηση αποδίδει το πραξικόπημα στους μυστικούς οπαδούς του -με έδρα στις ΗΠΑ- κληρικού Fethullah Gulen εντός του στρατού και έχει ζητήσει την έκδοσή του. Αυτό έχει δημιουργήσει εντάσεις με την Ουάσιγκτον, ενώ η σύλληψη ή απόλυση δεκάδων χιλιάδων δημοσίων υπαλλήλων σημαίνει ότι οι ανησυχίες για τα ανθρώπινα δικαιώματα θα επηρεάσουν πολύ τις τουρκικές σχέσεις με την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Υπηρεσίες ασφαλείας σε αναταραχή
Η απόπειρα πραξικοπήματος στις 15 Ιουλίου είναι η πιο σοβαρή προσπάθεια από το 1980 και περιλάμβανε μονάδες του στρατού, του αέρα, του ναυτικού και της χωροφυλακής, καθώς και την κινητοποίηση μέχρι και 10.000 στρατιωτών. Απέτυχε διότι έπρεπε να διεξαχθεί νωρίτερα (από την προγραμματισμένη ώρα), καθώς οι τουρκικές μυστικές υπηρεσίες αντιλήφθηκαν ασυνήθιστη δραστηριότητα μεταξύ των στρατιωτικών μονάδων και κάποιων μονάδων, θέτοντας σε κίνηση μια σειρά από αντίμετρα. Η επαύριο του πραξικοπήματος καταλήγει σε μια μεγάλη αναδιοργάνωση του τουρκικού μηχανισμού ασφαλείας και του στρατού. Η δεκαετής πολιτική ενίσχυσης της αστυνομίας ως ένα αντίβαρο στον στρατό αποδείχθηκε σωτήριο για την κυβέρνηση το βράδυ της 15ης Ιουλίου, όταν ένοπλοι αστυνομικοί κατάφεραν να αντισταθούν στους πραξικοπηματίες σε διάφορες μάχες- κλειδιά.
Αν και ανώτεροι διοικητές και ο Αρχηγός του Επιτελείου δεν συμμετείχαν στο πραξικόπημα και πιάστηκαν όμηροι από τους πραξικοπηματίες, οι υποψίες για μια ευρύτερη βάση υποστήριξης από τον στρατό, έχει μια επίδραση στις αποφάσεις της κυβέρνησης για τις τρέχουσες κινήσεις και τα μελλοντικά της σχέδια για τον στρατό. Μεταξύ των 7.000 συλληφθέντων στρατιωτών, περισσότεροι από 100 είναι στρατηγοί -περίπου το ένα τρίτο της διοικητικής δομής. Το νευραλγικό κέντρο της χούντας ήταν μια αεροπορική βάση στην Άγκυρα και υπήρξε σημαντική συνεργασία από πιλότους αεροσκαφών και διοικητές της Πολεμικής Αεροπορίας. Επιπρόσθετα, τα ερωτήματα για μια αποτυχία των μυστικών υπηρεσιών να αντιληφθούν την διοργάνωση του πραξικοπήματος εγκαίρως, συζητιούνται δυνατά μέσα στο κυβερνών κόμμα και μπορεί να οδηγήσουν στη δημιουργία νέων δομών ασφάλειας ή σε ένα δεύτερο κύμα αναδιοργάνωσης πέρα από τους πραξικοπηματίες. Αυτή τη στιγμή, η κυβέρνηση της Τουρκίας αναλώνεται πρώτα και κύρια στις έρευνες και στην ασφάλεια.
Η δημοκρατία διακόπηκε
Ένα επιτυχημένο πραξικόπημα θα είχε θέσει ένα τέλος στην τουρκική δημοκρατία, αλλά η μετά το πραξικόπημα απάντηση έχει επίσης παραμορφώσει σοβαρά την διακυβέρνηση. Η κυβέρνηση κήρυξε κατάσταση έκτακτης ανάγκης την Τετάρτη το βράδυ, προλαβαίνοντας νομικές αμφισβητήσεις σε συλλήψεις και απολύσεις και επιτρέποντας στον πρόεδρο Erdogan να αναλάβει όλες τις εκτελεστικές εξουσίες και να κυβερνά με διατάγματα -εγείροντας ερωτήματα για την τεράστια συγκέντρωση της εξουσίας.
Η μετά το πραξικόπημα καταστολή έχει διεισδύσει σε κάθε κρατικό φορέα και κυβερνητικό γραφείο. Υπήρξαν ήδη σχεδόν 8.000 συλλήψεις στρατιωτικών, αστυνομιών και δικαστικών στελεχών. Επιπλέον, περίπου 60.000 δημόσιοι υπάλληλοι έχουν απολυθεί, μεταξύ των οποίων και 35.000 δάσκαλοι, 1.500 καθηγητές Πανεπιστημίου, και 2.745 δικαστές και εισαγγελείς -το ένα τρίτο του δικαστικού σώματος. Οι δημόσιοι υπάλληλοι και οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι δεν επιτρέπεται να εγκαταλείψουν την χώρα, για την ώρα. Με τέτοιες ευρείς συλλήψεις, υπάρχουν φόβοι για κατάρρευση των κρατικών υπηρεσιών στην ασφάλεια και την εκπαίδευση, και της διακοπής των διαδικασιών της δικαστικής εξουσίας.
Ένας σκιώδης εχθρός
Οι τουρκικές αρχές πιστεύουν ότι ο πυρήνας της προσπάθειας πραξικοπήματος ήταν ένα δίκτυο υποστηρικτών του Fethullah Gulen, ενός κληρικού με έδρα τις ΗΠΑ. Στην πραγματικότητα, ήταν πιθανότατα ένα ευρύτερο δίκτυο. Το πραξικόπημα περιλάμβανε μια εκτεταμένη κινητοποίηση στον πυρήνα των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων, συμπεριλαμβανομένου και του επικεφαλής του στρατού, και των βοηθών όλων των διοικητών και του Αρχηγού του Επιτελείου Hulusi Akar και των στρατιωτικών βοηθών του προέδρου Tayyip Erdogan. Η κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι αυτοί ήταν κρυφά πιστοί στον Gulen, οι οποίοι κατόρθωσαν να κρύψουν την πραγματική τους ταυτότητα για δεκαετίες.
Ο Gulen είναι ένας πρώην σύμμαχος του Erdogan και διοικεί μια αδιαφανή θρησκευτική τάξη με ομόκεντρους κύκλους πίστης -με σχολεία, Πανεπιστήμια, media και ΜΚΟ σε ακραίο επίπεδο. Η οργάνωση ακολουθεί μια μετριοπαθή εκδοχή του Ισλάμ και πιστεύει στην κοσμική εκπαίδευση, με βάση τις διδασκαλίες του Fethullah Gulen. Ο 75χρονος ζει σε ένα απομονωμένο συγκρότημα στην αγροτική Πενσυλβάνια. Στο αποκορύφωμα της δύναμής του, η οργάνωση του Gulen φέρεται να ήλεγχε ένα δίκτυο αξίας 25 δισ. δολαρίων (μέσω ενός δικτύου εθελοντών και επιχειρηματιών) και περισσότερα από χίλια σχολεία σε όλο τον κόσμο. Οι Gulenists παραδοσιακά ενθαρρύνονται να εισέλθουν στο δημόσιο και να επικεντρωθούν στην αστυνομία, στο δικαστικό σώμα και στις μυστικές υπηρεσίες.
Ενώ ο Erdogan τώρα δαιμονοποιεί τους Gulenists, ήταν υπό την ομπρέλα του ΑΚΡ που η οργάνωση έγινε μια σημαντική δύναμη εντός του κράτους. Στο μεγαλύτερο μέρος της προηγούμενης δεκαετίας, οι υποστηρικτές του Gulen παρείχαν τους "ανθρώπινους πόρους” που χρειαζόταν το ΑΚΡ στην προσπάθειά του να εκκαθαρίσει τους κεμαλιστές, τους σκληροπυρηνικούς κοσμικούς και τους Αλαουίτες από το στρατό και την γραφειοκρατία. Με υψηλού προφίλ δίκες όπως η Βαριοπούλα, οι Ergenekon, Poyrazkoy, και Military Espionage μεταξύ 2009-2013, η συμμαχία ΑΚΡ-Gulen απομάκρυνε χιλιάδες από τις τάξεις των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων σε συνθήκες που δημιούργησαν ερωτήματα για τις δικαστικές διαδικασίες και την αυθεντικότητα των στοιχείων. Ενώ οι δίκες μείωσαν την επιρροή του στρατού στην τουρκική πολιτική, εισήγαγαν επίσης ένα σημαντικό βαθμό χειραγώγησης μέσα στο δικαστικό σύστημα και άλλαξαν σημαντικά την διοικητική δομή του στρατού σε όλα τα επίπεδα.
Η συνεργασία ΑΚΡ-Gulen άνθισε παρά τις μακροχρόνιες ανησυχίες των επικριτών ότι η παράνομη φύση της οργάνωσης του Gulen και η συγκέντρωσή του στο δικαστικό σώμα, στην αστυνομία, στις μυστικές υπηρεσίες, και στα τμήματα ΙΤ, παρουσίαζαν μια απειλή εθνικής ασφάλειας. Από τα μέσα του ’90, Τούρκοι αξιωματούχοι έχουν εγείρει ανησυχίες για το ότι οι Gulenists έχουν δημιουργήσει μια παράλληλη δομή στον κρατικό μηχανισμό που δουλεύει για να ελέγχει τους κρατικούς θεσμούς. Αλλά δεν υπήρχε μέχρι το 2014, που εμφανίστηκε μια σκιά μεταξύ του ΑΚΡ και της οργάνωσης του Gullen σε δημόσια θέα, όταν ο Erdogan είδε πως οι έρευνες για διαφθορά εκείνων στον εσωτερικό κύκλο, ως πισώπλατο μαχαίρωμα από τον gullen. Ο Erdogan έχει αρχίσει να εκκαθαρίζει τους γνωστούς υποστηρικτές του έκτοτε. ΟΙ αξιωματικοί που τώρα κατηγορούνται για το πραξικόπημα, είναι σε μεγάλο βαθμό από τις τάξεις εκείνων που προάχθηκαν για να αντικαταστήσουν τους κοσμικούς αξιωματικούς κατά τη διάρκεια της συνεργασίας ΑΚΡ-Gulen.
Διατλαντική συμμαχία υπό πίεση
Ο Erdogan υποπτεύεται ότι οι ΗΠΑ γνώριζαν ή υποστήριξαν το δημοψήφισμα -στη βάση του ότι κάποια αεροσκάφη που συμμετείχαν στην απόπειρα πραξικοπήματος τους επετράπη να ανεφοδιαστούν στο Ινσιρλίκ) μια σημαντική βάση του ΝΑΤΟ που χρησιμοποιήθηκε στον αγώνα κατά του ISIS) και στο ότι η αμερικανική κυβέρνηση δεν καταδίκασε το πραξικόπημα την βραδιά που συνέβη. Η δημοσίευση των Wikileaks με emails του ΑΚΡ και το γεγονός ότι διάφορα μεγάλα αμερικανικά μέσα έχουν εστιάσει στον σφετερισμό από τον Erdogan στην μετά το πραξικόπημα κάλυψή τους, τροφοδοτούν την παράνοια ότι οι πραξικοπηματίες συνωμότες υποστηριζόταν από εξωτερικές δυνάμεις.
Οι εντάσεις με την Ουάσιγκτον τώρα έχουν ενισχυθεί από το δημόσιο αίτημα του Erdogan να παραδώσει η Ουάσιγκτον τον Gulen. Ένα μήνυμα που μεταδόθηκε και ιδιωτικά στον πρόεδρο Obama κατά τη διάρκεια μιας τηλεφωνικής συνομιλίας αυτή την εβδομάδα. Η Ουάσιγκτον δεν μπορεί απλώς να στείλει "πακετο” τον Gulen χωρίς να υπάρξει η κατάλληλη διαδικασία ή χωρίς αποδείξεις και να τον στείλει στην Τουρκία. ΕΝώ η διαχείριση αυτής της διαδικασίας θα είναι έργο της επόμενης αμερικανικής κυβέρνησης, η Ουάσιγκτον πιθανότατα θα προσπαθήσει να το αντιμετωπίσει αυτό ως ένα νομικό ζήτημα. ΕΝώ η τουρκική κυβέρνηση θεωρεί ότι η έκδοση είναι πολιτικό ζήτημα. Η Τουρκία έχει απαιτήσει πολλές φορές την επιστροφή του Gulen αλλά δεν υπέβαλε νομικό αίτημα με επαρκείς αποδείξεις νομιμότητας. Τώρα έχουν καταθέσει ένα αίτημα. Αλλά η απαραίτητη απόδειξη είναι δύσκολο να παραχθεί εξαιτίας της άτυπης φύσης των δεσμών μεταξύ των υποστηρικτών του Gulen, εκατομμύρια εκ των οποίων έχουν εμπνευστεί από τα κηρύγματά του και έχουν φοιτήσει στα σχολιά του αλλά δεν έχουν τώρα δεσμούς με την οργανωτική ιεραρχία.
Η σχέση με τις ΗΠΑ θα επηρεαστεί επίσης από την πιθανή μειούμενη συμμετοχή της Τουρκίας στον πόλεμο εναντίον του ISIS στην Συρία, με τις μυστικές υπηρεσίες και τη μονάδα αντί-τρομοκρατίας να εστιάζουν στο ξερίζωμα των πραξικοπηματιών αντί στη διεθνή συνεργασία εναντίον της τρομοκρατίας.
Παρόλα αυτά, μια σοβαρή ρήξη στις σχέσεις Τουρκίας -ΗΠΑ ή η αποχώρηση της Άγκυρας από το ΝΑΤΟ είναι απίθανα, παρά τις προτάσεις από κάποιους συμβούλους του ΑΚΡ. Η Τουρκία σύντομα περιόρισε την χρήση της βάσης Ινσιρλίκ στη διάρκεια του Σαββατοκύριακου, αλλά έχει έκτοτε επιτρέψει την επανέναρξη των πτήσεων. Και ο Erdogan επανέφερε το αντιαμερικανικό αίσθημα στις προηγούμενες δηλώσεις του, υπογραμμίζοντας τη σημασία της εταιρικής σχέσης Τουρκίας -ΗΠΑ και υποστηρίζοντας ότι "οι σχέσεις μεταξύ κρατών δεν βασίζονται σε συναισθήματα” στην τηλεόραση το προηγούμενο βράδυ.
Ωστόσο, είναι λογικό να περιμένουμε να δούμε την Τουρκία να επιστρέφει σε μια πιο ανεξάρτητη πορεία και για άλλη μία φορά να ψάχνει συμμάχους εκτός της διατλαντικής συμμαχίας -συμπεριλαμβανομένων και στενότερων δεσμών με τη Ρωσία και το Ιράν. Ο Ρώσος πρόεδρος, Vladimir Putin, καταδίκασε το πραξικόπημα το Σάββατο και τηλεφώνησε στον Erdogan την Κυριακή, αναθερμαίνοντας ακόμη περισσότερο την σχέση που είχε "χαλάσει” όταν η Τουρκία κατέρριψε ένα ρωσικό πολεμικό αεροσκάφος τον περασμένο Νοέμβριο. Οι δύο Τούρκοι πιλότοι που συμμετείχαν στο περιστατικό, συνελήφθησαν και αυτοί στις πρόσφατες εκκαθαρίσεις.
Σε αναμονή οι ευρωπαϊκές φιλοδοξίες
Οι ευρωπαϊκές χώρες θα δυσκολευτούν να ισορροπήσουν τις ανησυχίες για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη δημοκρατία σε σχέση με τις συμμαχίες τους με την Τουρκία. Η απελευθέρωση της βίζας για τους Τούρκους πολίτες από τον Οκτώβριο, μοιάζει λιγότερο πιθανή, αν όχι αδύνατη, υπό τις παρούσες συνθήκες, αλλά οι αρχικές ενδείξεις υποδηλώνουν ότι η Τουρκία θα συνεχίσει να τηρεί την προσφυγική συμφωνία που υπογράφτηκε με την ΕΕ τον περασμένο Μάρτιο. Η Τουρκία ωστόσο, θα μπορούσε να ζητήσει από της ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να δώσουν τα 3 δισ. ευρώ που έχουν υποσχεθεί σε βοήθεια, άμεσα στο τουρκικό κράτος ως αντάλλαγμα για την τήρηση της συμφωνίας, αντί να χρηματοδοτούν projects των πολιτών για να βελτιώσουν τις ζωές των Σύριων προσφύγων.
Στις δύσκολες ημέρες μετά από το πραξικόπημα, ο Τούρκος πρόεδρος Erdogan παρουσίασε την ιδέα της θανατικής ποινής και συνεχίζει να ξεσηκώνει τις μάζες σε ομιλίες του που μεταδίδονται σε μεγάλες οθόνες σε πλατείες της πόλης. Ωστόσο, αυτό δεν είναι πιθανό να συμβεί και φαίνεται ότι είναι περισσότερο κάτι για να ευχαριστήσει τις μάζες που συγκεντρώνονται στις ομιλίες του παρά ένα θέμα της ημερήσιας διάταξης. ΟΙ αξιωματούχοι της ΕΕ και Ευρωπαίοι ηγέτες έχουν καταστήσει σαφές ότι η καθιέρωση της θανατικής ποινής θα έδινε τέλος στη διαδικασία ένταξης της Τουρκίας. Δεδομένου ότι ο νόμος δεν μπορεί να εφαρμοστεί αναδρομικά και θα περιέπλεκε την έκδοση του Gulen, η κυβέρνηση είναι απίθανο να το συνεχίσει αυτό. Παρόλα αυτά, η κλίμακα των ανησυχιών για τα ανθρώπινα δικαιώματα σημαίνει ότι η διαδικασία ένταξης της Τουρκίας με την ΕΕ θα παγώσει για κάποιο διάστημα -στην πράξη, αν όχι στα χαρτιά.
Τα κίνητρα των πραξικοπηματιών
Ξέρουμε λίγα για τα ιδεολογικές καταβολές του πραξικοπήματος, εάν υπήρχαν τέτοιες. Δεν ήταν κεμαλιστές, αν και υπήρχαν σίγουρα κοσμικοί που έχουν ευθυγραμμιστεί με τους Gulenists. Στην ανακοίνωση που αναγνώστηκε από την κρατική τηλεόραση τη νύχτα του πραξικοπήματος, υπήρχαν οι συνήθεις αναφορές στο ΝΑΤΟ, τη δημοκρατία, τις ελευθερίες του Τύπου και τις φιλικές σχέσεις με τους γείτονες -αλλά τίποτα δεν υποδείκνυε μια συγκεκριμένη πολιτική ταυτότητα. Ορισμένοι υποθέτουν ότι ι διαφωνίες για τις σχέσεις με την Ρωσία ή για τον χειρισμό του κουρδικού ζητήματος, είναι πιθανά κίνητρα, αλλά ο στρατός και η κυβέρνηση είναι ενωμένοι σε θέματα εξωτερικής πολιτικής και έχουν μια σκληροπυρηνική στάση εναντίον του ΡΚΚ. Μια πιο λογική εξήγηση είναι ότι το πραξικόπημα ήταν μια απάντηση στον αυξανόμενο συγκεντρωτισμό εξουσίας από τον Erdogan και ότι οι πραξικοπηματίες είδαν μία ευκαιρία να τον απομακρύνουν πριν από μια πιθανή τελική μεταρρύθμιση του συντάγματος, υπολογίζοντας ότι η διεθνής κοινότητα δεν θα αντιδρούσε στην απομάκρυνση του ΑΚΡ. Μετά από το πραξικόπημα, ακολούθησαν εκτεταμένες ανακατατάξεις στο δικαστικό σώμα και ήρθε πριν από μια προγραμματισμένη εκκαθάριση των Gulenists εντός του στρατού, η οποία θα λάμβανε χώρα τον Αύγουστο. Η κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι οι υπόγειοι οπαδοί του Gulen περίμεναν αυτή τη στιγμή δεκαετίες και είχαν διατηρήσει μυστικές συνδέσεις με την οργάνωση, παρέχοντας συχνά πληροφορίες στις επαφές τους ή τοποθετώντας εξοπλισμό υποκλοπών στα γραφεία των στρατηγών και των επικεφαλής του προσωπικού.
Τι θα γίνει στη συνέχεια στην τουρκική πολιτική;
Λίγο πριν από την απόπειρα πραξικοπήματος, ο Erdogan είε αναβάλει τα σχέδια για ένα συνταγματικό δημοψήφισμα σχετικά με το προεδρικό σύστημα, καθώς οι προτάσεις δεν διέθεταν επαρκή στήριξη στη βουλή ή γενικότερα στην κοινωνία. Όλα αυτά μπορεί να αλλάξουν τώρα. Με το αποτυχημένο πραξικόπημα, ο Erdogan όχι μόνο εδραίωσε την εξουσία του, αλλά επίσης δημιούργησε ένα νέο αφήγημα αντίστασης και ηρωισμού, που κινητοποιεί την βάση του. Αυτοί που απάντησαν στο κάλεσμα του Erdogan και βγήκαν στους δρόμους για να αντισταθούν στους πραξικοπηματίες, ήταν κυρίως ισλαμιστές και ο πυρήνας των πιστών του ΑΚΡ, αλλά τις τελευταίες ημέρες, οι συνεχιζόμενες εκδηλώσεις και τα σταθερά συλλαλητήρια έχουν προσελκύσει μεγαλύτερα πλήθη από τους συντηρητικούς και τους εθνικιστές.
Ακόμη δεν θα υπάρξει βιασύνη για νέες εκλογές και είναι πολύ νωρίς να πούμε εάν ο Erdogan θα εκμεταλλευτεί την στιγμή μετά το πραξικόπημα για να προωθήσει ένα δημοψήφισμα σχετικά με το προεδρικό σύστημα ή να προχωρήσει σε πρόωρες εκλογές. Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης θα είναι σε ισχύ για τρεις μήνες και προτεραιότητα θα είναι η "εκκαθάριση” του στρατού, του δικαστικού σώματος και της ακαδημαϊκής κοινότητας "από ιού”. Η μελλοντική πολιτική πορεία πιθανότατα θα προκύψει μετά από αυτό.
Δημοσίευση σχολίου