Στην πρώιμη μεταπολεμική περίοδο η εκκοσμίκευση αναπτυσσόταν με ταχείς ρυθμούς. Σε όλες τις δυτικές κοινωνίες οι άδειες εκκλησίες, η γενικευμένη αδιαφορία για τα θεία και, πιο γενικά, η «απομάγευση του κόσμου» (Weber) έδιναν την εντύπωση πως η καθοδική πορεία της θρησκευτικότητας δεν ήταν ανατρέψιμη. Τα πράγματα όμως άλλαξαν σημαντικά στη δεκαετία του ΄70, κυρίως μετά τον Μάη του 1968. Από τότε ως σήμερα βλέπουμε στις ανεπτυγμένες δυτικές κοινωνίες την αναβίωση του θρησκευτικού φαινομένου.
Η αναβίωση πήρε διάφορες μορφές. Ενας τρόπος διερεύνησης αυτής της νέας θρησκευτικότητας είναι να επικεντρωθούμε σε δύο βασικά κριτήρια: στο αν η αναβίωση λαμβάνει χώρο εντός ή εκτός των επίσημων, κατεστημένων εκκλησιών και αν η στροφή προς το θείο παίρνει μια συγκρητικά υβριδική μορφή ή όχι.
Εκκλησία και κοινωνία
Σε αυτό το πλαίσιο, σαν αντίδραση στη ραγδαία εκκοσμίκευση, οι θρησκευτικές ελίτ αλλά και οι απλοί πιστοί αρχίζουν να δίνουν λιγότερο βάρος στη δογματική και περισσότερο στη βιωματική, υπαρξιακή διάσταση της πίστης. Στη λίγο- πολύ άμεση σχέση του πιστού με το θείο. Το βίωμα, μέσω κυρίως της προσευχής, υπερισχύει της αποδοχής ενός αριθμού μεταφυσικών θέσεων, χριστολογικών και σωτηριολογικών. Επιπλέον, σε μια προσπάθεια άμβλυνσης της διαμάχης μεταξύ θρησκείας και επιστήμης, η ερμηνεία της Βίβλου γίνεται όχι πια με κυριολεκτικό αλλά με συμβολικό/μεταφορικό τρόπο.
Μια δεύτερη στρατηγική των εκκλησιών είναι η στροφή προς τον κοινωνικό και πολιτικό χώρο. Η συντηρητική άποψη ότι η Εκκλησία πρέπει να ασχολείται με τη σωτηρία της ψυχής και όχι με τα εγκόσμια ανατρέπεται. Από τη δημόσια αντίθεση προοδευτικών κληρικών στον θατσερισμό ως τη θεολογία της επανάστασης στη Λατινική Αμερική, αρχίζει να ωριμάζει η αντίληψη ότι η Εκκλησία δεν πρέπει να στρέφει την πλάτη της στα κοινωνικά προβλήματα της φτώχειας και της κοινωνικής περιθωριοποίησης. Εδώ βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι ο πιο ενεργός ρόλος των δυτικών εκκλησιών πάνω σε κοινωνικά θέματα δεν έχει πάντα μια χροιά προοδευτική. Υπάρχει και η αντιδραστική, φονταμενταλιστική ενασχόληση με την πολιτική. Ετσι η ανθούσα χριστιανική Δεξιά στις ΗΠΑ εισβάλλει ενεργά στον πολιτικό χώρο. Μέσω του ελέγχου ενός σημαντικού μέρους των ΜΜΕ και της δημιουργίας ισχυρών λόμπι στο Κογκρέσο οι συντηρητικοί ευαγγελιστές έχουν διαμορφώσει μια θρησκευτικο-πολιτική κουλτούρα που επικεντρώνεται στον πατριωτικό αμερικανικό μεσσιανισμό.
Θρησκευτικός συγκρητισμός
Στον ενδοεκκλησιαστικό χώρο βλέπουμε μια τάση (κυρίως μεταξύ των απλών πιστών) συνδυασμού της χριστιανικής πίστης με στοιχεία παρμένα από άλλες θρησκείες ή πνευματικές πρακτικές. Σε αυτόν τον χώρο, στις ΗΠΑ αλλά και σε άλλες δυτικές κοινωνίες, το τυπικό παράδειγμα είναι το άτομο που από τη μια μεριά εκκλησιάζεται κανονικά ενώ από την άλλη ασχολείται με πρακτικές παρμένες από τον ινδουισμό, τον ταοϊσμό, τον σουφισμό, τον βουδιστικό διαλογισμό κτλ. Αυτού του είδους η υβριδική/συγκρητική θρησκευτικότητα μπορεί μεν να θεωρηθεί επιφανειακή αλλά συνάδει προς έναν μεταμοντέρνο λόγο και τρόπο ζωής όπου οι παραδοσιακοί κώδικες ατροφούν, ενώ στοιχεία από διάφορους πολιτισμούς συνυπάρχουν σε διάφορους συνδυασμούς προσφέροντας στο άτομο μια μεγάλη γκάμα επιλογών.
Μέσα στο πλαίσιο της ραγδαίας παγκοσμιοποίησης τα διάφορα θρησκευτικά πιστεύω έρχονται πιο κοντά το ένα στο άλλο. Με αυτόν τον τρόπο σχετικοποιούνται. Η ιδέα πως μια εκκλησία, μια θρησκευτική παράδοση, κατέχει το μονοπώλιο της αλήθειας παύει να είναι πιστευτή. Το άτομο έχει τη δυνατότητα να επιλέξει στοιχεία από διάφορες θρησκευτικές πρακτικές και δοξασίες. Και σε αυτή την περίπτωση βέβαια ο τρόπος ενοποίησης αυτών των στοιχείων, όταν επιτυγχάνεται, έχει κάτι το ιδιαίτερο/μοναδικό. Εχουμε, με άλλα λόγια, την «ιδιωτικοποίηση» (privatization) του θρησκευτικού. Μια κατάσταση όπου το υποκείμενο κατασκευάζει τη δική του θρησκευτικότητα και αυτό όχι μόνο με την έννοια πως σε ένα συγκεκριμένο θρησκευτικό/εκκλησιαστικό πλαίσιο η προσέγγιση κάθε πιστού προς το θείο έχει πάντα κάτι το μοναδικό. Αλλά και με την έννοια πως το άτομο καλείται να κατασκευάσει αυτό καθαυτό το θρησκευτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται.
Ο πνευματικός ταξιδιώτης
Η υβριδικότητα εντείνεται βέβαια όταν η σύνδεση του εκκλησιαστικού με το εξω-εκκλησιαστικό καταργείται. Σε αυτή την περίπτωση το άτομο αντιτίθεται σε κάθε εκκλησιαστικό κατεστημένο- φιλελεύθερο, συντηρητικό ή φονταμενταλιστικό- αφού εξ ορισμού όλα τείνουν προς τη γραφειοκρατικοποίηση, τον δογματισμό και τον αυταρχισμό.
Είναι σε αυτή την περίπτωση βέβαια που η εξατομίκευση και η ιδιωτικοποίηση του θρησκευτικού φαινομένου παίρνει την πιο ακραία μορφή. Το άτομο της ύστερης νεωτερικότητας παύει να είναι «πιστός» και μετατρέπεται σε «seeker», σε ένα υποκείμενο δηλαδή που ψάχνει ακατάπαυστα, σε έναν αεί ταξιδιώτη που εξερευνά ένα πολυποίκιλο, απέραντο, ατελείωτο, πνευματικό τοπίο. Είναι σε αυτό το σημείο που το θρησκευτικό συναντά το θεραπευτικό. Στη λεγόμενη «Νew Αge» πνευματικότητα, π.χ., η θρησκευτικότητα/πνευματικότητα γίνεται μέσο για την «ανάπτυξη του εαυτού» (self-growth). Ετσι βουδιστικές πρακτικές διαλογισμού, π.χ., ξεκόβονται από τις θρησκευτικές καταβολές τους και μετατρέπονται σε απλές ασκήσεις για τη μείωση του στρες, για την αύξηση της παραγωγικότητας και την καλυτέρευση των εργασιακών σχέσεων σε επιχειρήσεις, για την αποφυγή καρδιακών διαταραχών στα νοσοκομεία κτλ.
Τέλος, πρέπει να αναφερθεί ότι η απόρριψη των κατεστημένων χριστιανικών εκκλησιών δεν οδηγεί πάντα στον συγκρητισμό/υβριδισμό. Οδηγεί πολλές φορές στην αποδοχή μιας μη χριστιανικής θρησκευτικής παράδοσης κατά μη επιλεκτικό, μη υβριδικό τρόπο.
Ο κ. Νίκος Μουζέλης είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας στην LSΕ.
ΤΟ ΒΗΜΑ
Δημοσίευση σχολίου