ως κατεξοχήν θεός της γονιμικής υγρασίας, θεός οργιαστικός, βλαστικός μάλιστα του κισσού και της αμπέλου, έλκεται από τις νύμφες ή τις μεταμορφωμένες σε δέντρα κόρες, τις αγκαλιάζει αναρριχώμενος στον κορμό και στα κλαδιά τους, ή βλαστάνει υπό την προστασία τους, ή ακόμη θάλλει με τη συντροφιά τους. Είναι πανελληνίως ο θεός Δενδρίτης, και επίσης καλείται Δενδρεύς, Eνδενδρος, Δασύλλιος, Θυλλοφόρος (κλαδοφόρος ή φυλλοφόρος), οι θίασοί του δε Πρινοφόροι, Δρυοφόροι, καθώς φέρουν πρίνους και δρυς ως ενσάρκωση του θεού. Κι ακόμη το έλατο, το πεύκο (με το φαλλικό κουκουνάρι του) λατρεύονται ως ο ίδιος ο Διόνυσος, «το δένδρον ίσα τω θεώ σέβειν». Είναι επίσης ο δενδρικός κορμός και στύλος περιτυλιγμένος με κισσό, και η αρχαιότερη παράστασή του είναι ομοίωμα δέντρου, η ξύλινη κολόνα, και είναι φτιαγμένοι από δέντρα οι φαλλοί, τα προσωπεία, τα ξόανά του. Μια εικόνα του βρέθηκε μέσα σε κορμό πλατάνου στη Μαγνησία, όπου ως Δενδρίτης εγκατοικούσε σαν τις κόρες Αμαδρυάδες. Είναι, εντέλει, ενσάρκωση της άγριας βλάστησης αλλά και επίσκοπος των ήμερων δέντρων.
Oμως, ο χριστιανισμός, μετά την υπέρτατη μάχη με τη διονυσιακή λατρεία και την επικράτησή του, έφερε τους δικούς του επισκόπους του δέντρου και στύλου της ζωής, καθώς ο αγώνας δόθηκε για τη διεκδίκηση του κεντρικού συμβόλου του ξύλου, του κλήματος της αμπέλου. Eτσι, η ιουδαιοβαβυλωνιακή μυθολογία με το δένδρο της Γνώσης θα καταδικάσει και θα προσπαθήσει να καθυποτάξει ως παραβατικότητα, πτώση και φυσική αταξία τον βλαστικό διονυσιασμό. Πολλά από τα λατρευτικά σύμβολα της αρχαίας θρησκείας και οι πάντα σφύζουσες δενδρολατρικές αντιλήψεις εκχριστιανίζονται. Στους κορμούς, στα κλαδιά, στις κουφάλες των δένδρων θεοτόκες παρθένες μυρτιώτισσες, δαφνιώτισσες, πλατανιώτισσες αντικαθιστούν τις νύμφες. Τα βιβλικά δένδρα ψηφίζουν, εκλέγουν και καταδικάζουν τα όμοιά τους, και ο ράμνος βασιλέας. Η ελιά προσφέρει το έλεος και οι κέδροι του Λιβάνου τον λιβανωτό. Ποιο ήταν, αλήθεια, το δέντρο της πτώσης, η συκιά; Tης ζωής, το κλήμα; Kαι από τι έγινε σταυρός, με λιδοριά; Τα αρχαία δάση κόβονται, και ως πρόδρομο χριστιανικό σύμβολο προβάλλει η αξίνα στο δέντρο· και ο επί ξύλου κρεμάμενος είναι υιός τέκτονος, ξυλουργού. Για παράδειγμα, η δασωμένη Λυκία, γνωστή ήδη από την αρχαιότητα για μορφές δενδρολατρίας, υλοτομείται, γίνεται η κατεξοχήν περιοχή της βυζαντινής ναυπηγικής, και ο εκεί επίσκοπος άγιος Νικόλαος εκβάλλει τα δαιμόνια που εγκατοικούσαν στους κορμούς των δέντρων της - και τα ξύλα του δρυμού θα γίνουνε στη θάλασσα καράβια... Στη βυζαντινή Παλαιστίνη, Συρία και Μικρά Ασία στα δέντρα θα εγκατοικήσουν αναχωρητές δενδρίτες, αντί για νύμφες, γυμνοί ασκητές θα καλυφθούν ως νέοι Αδάμ με κλάδους δένδρων, θα «δενδρυάσουν» («υπό δένδρον υποδύεσθαι, εις δρυς καταδύεσθαι»), θα καταδυθούν και θα κρυφτούν μέσα σε δρυς, κυρίως, και στα άλλα δένδρα, για να εκδιώξουν τα αρχαία πνεύματα. Οι στυλίτες θα υψωθούν στους στύλους της πίστεως ως βασταζόμενοι από Διόνυσους-Χριστούς, κι ένας κισσός θα περιτυλίγεται στο δέντρο και τον στύλο για να θυμίζει το βλαστικό, οργιαστικό κύτταρο της πίστης τους.
O Σταυρός πάνω στα βουνά, 1807, έργο του Caspar David Friedrich (1774-1840). Staatliche Konstasammlongen, Δρέσδη.
Oμως τρία είναι τα κυρίαρχα δένδρα της Γραφής: αυτό της γνώσεως, που συμβολίζει κατά μιαν άποψη την τρυφή, την ψευδή σοφία και τον εγωισμό, αυτό της ζωής στη μέση του παραδείσου, δέντρο της αιωνίας ζωής, και τρίτο το σωτήριο δένδρο-ξύλο του σταυρού. Δεν έχει προσεχθεί ότι σε βυζαντινό ελεφαντοστέινο (10ου-11ου αι., γνωστό ως τρίπτυχο Harbaville) απεικονίζονται μοναδικά τα τρία αυτά ξύλα, που παραπέμπουν επίσης στη σταύρωση εν μέσω δύο ληστών. Στο κέντρο ενός σφύζοντος από βλάστηση παραδείσου, το σωτήριο ξύλο του σταυρού, εκ δεξιών το δένδρο της ζωής ως κυπαρίσσι με αναδενδράδα ένα κλήμα με σταφύλια του Σωτήρα-Διόνυσου-Χριστού να το περιπλέκει, εξ ευωνύμων το δένδρο της γνώσης του κακού ως άλλο κυπαρίσσι τυλιγμένο με κισσό.
«Δέξου με δεντρί.»
Και εγώ κάτω από ποιο δεντρί να κοιμηθώ; της γνώσης, της ζωής, της σωτηρίας; ή, στρατιώτης, στρατοκόπος παγανός, περαστικός στην ερημιά και στον Κρανίου τόπο, να γείρω ν' αποκοιμηθώ αγαπητικά κάτω από του τραγουδιού τα δένδρα, δίπλα στη δημώδη φλέβα, την πηγή της ουσίας του κόσμου μου και της γενιάς μου; Eχει ο ανεξίθρησκος, ο ανεπίσημος λόγος μου δεντριά να ξαποστάσω. όχι πτώσεως και γυμνότητος, ούτε δρυς Μαμβρή και Αρωήλ ή ρομαντικές φιλύρες, μα όλη τη συμπύκνωση της βλαστικής σοφίας: «Είναι η ζωή μας ένα δεντρί και εμείς το οπωρικό του και ο χάρος είναι τρυγητής και παίρνει τον καρπό του.» Και, σαν τον Καντακουζηνό την εποχή της πανούκλας, μέσα του 14ου αιώνα στη Θράκη, τώρα που τα πουλιά, τώρα τα χελιδόνια, τώρα που οι πέρδικες συχνολαλούν, παίρνω το στρατί, στρατί το μονοπάτι και βρίσκω ένα δεντρί, ψηλό σαν κυπαρίσσι. -Δέξου με δεντρί, δέξου με κυπαρίσσι, -Πώς να σε δεχτώ; πώς να σε καρτερέσω; να η ρίζα μου και ΄δέσε τ' άλογό σου, να οι κλώνοι μου, κρέμασε τ' άρματά σου, να ο ίσκιος μου, πέσε κι αποκοιμήσου και σα σηκωθείς, το νοίκι να πληρώσεις, τρία σταμνιά νερό στη ρίζα μου να μου χύσεις.
O άγιος Oνούφριος, περιώνυμη ασκητική μορφή του 5ου αι. Eικόνα του 16ου αι. Mετά την κατίσχυση του χριστιανισμού γυμνοί ασκητές θα καλυφθούν, ως νέοι Αδάμ, με κλάδους δένδρων, θα «δενδρυάσουν», θα κρυφτούν μέσα σε δένδρα για να διώξουν τα αρχαία πνεύματα, τον Διόνυσο Δενδρίτη, τις Nύμφες, τις aμαδρυάδες.
«Hτανε άνοιξη», αναφέρει ο ιστορικός Γρηγοράς (14ος αι.) κι έσφυζε η φύση, τότε που τα φυτά με όλα τα χρώματά τους στολίζουν τις πεδιάδες, και τα δέντρα που ξύπνησαν από τη νάρκη του χειμώνα με τα ανθισμένα κλωνιά τους εφέλκονται, τραβούν, μαγνητίζουν, γοητεύουν, γεμίζουν ομορφιά τα μάτια χαρίζοντας τέρψη και ηδονή στην ψυχή. Τέτοια εποχή αποφάσισε και ο αυτοκράτορας Ιωάννης Καντακουζηνός, αφήνοντας την πολίχνη της Κομοτηνής, να στρατοπεδεύσει στη Μοσινούπολη. Και κάπου εκεί έτυχε να είναι δέντρο με τεράστιους κλάδους που έμοιαζαν να φτιάχνουν οροφή κι έριχναν βαθιά σκιά στη γη, εμποδίζοντας τον ήλιο να περάσει και το κάμμα του. Υπό δε τω δένδρω ανέβλυζε πηγή και σ' έναν κύκλο ολόγυρα στο κρυστάλλινο νερό ως αντίγραφο καθρεπτιζόταν η ομορφιά του δέντρου, που νόμιζες ότι από μια ρίζα φύτρωναν δυο δέντρα, το ένα απάνω, προς εμάς, το άλλο να αιωρείται υπό τη γη. Κάτω από το δέντρο αυτό ξάπλωσε να ξεκουραστεί για λίγο ο αυτοκράτορας και τον επήρε ο ύπνος. Και ήταν σαν να του φάνηκε πως άκουσε φωνή να λέει, Σήκω εσύ που κοιμάσαι, ανάστα εκ νεκρών και θα σε φωτίσει, «επιφαύσει σοι», ο Χριστός. Κι ευθύς αμέσως εξύπνησε και με παραζαλισμένο το μυαλό σηκώθηκε. Κι ήταν εκεί παρών ένας τραγουδιστής, που άρχισε να παίζει τη λύρα και να τραγουδεί, λες για να τον προσέξουν όλοι. Και έλεγε το τραγούδι τα λόγια αυτά: aνθρωποι, μοιάζετε με αυτό το δέντρο και με τη σκιά του, και τώρα ανθίζετε, μα γρήγορα θα μαραθείτε και θα ξεραθείτε. Γι' αυτό λοιπόν, άντε όσο είναι καιρός να χαρούμε, να γλεντήσομε τα νιάτα μας, πριν χορέψουν τον χορό του θανάτου.»
Μετά πολλά έτη και εγώ, «πριν τον θάνατον κατορχήσασθαι», μετά από στρατείες και περιπλανήσεις στον χώρο και τον χρόνο της γνώσης, έχοντας περιπτυχθεί όλα τα φάσματα των δέντρων, έχοντας ξαποστάσει κι ονειρευτεί υπό τη σκιά τους, καμιά βασιλική δρυς ή φιλύρα-φλαμουριά πλέον δεν υπάρχει, δε με θέλγει και δε με καλεί. Κι ονειρεύομαι να δενδρυάσω ανάμεσα σε κρητικές ελιές και χαρουπιές, σε κυπαρίσσια με κρεμάσματα αμπέλια, σε ξερικές ρογδιές, στις λίγες γονικές μου λεμονιές, που, περιμένοντας τον νόστο πάντα πιστές χωρίς ανταπόδοση, με απέραντη στοργή με κράζουν Ω!,/ κοντά μας πάντα μείνε, θα βρεις γαλήνη εδώ.
Δημοσίευση σχολίου