Γιώργος Σκαφιδάς
Στη φωτογραφία: Η σύρραξη στην Ουκρανία εξελίσσεται στον πόλεμο των social media και των apps, δηλαδή των εφαρμογών, που έχουν εγκατεστημένες στα έξυπνα κινητά τους τηλέφωνα, εκατομμύρια πολίτες ανά την υφήλιο.
Εάν ο Πόλεμος στο Βιετνάμ (1955-1975) ήταν ο πρώτος στα χρονικά «τηλεοπτικός πόλεμος», ο Πόλεμος του Κόλπου (1990-1991) ο πρώτος που μεταδόθηκε ζωντανά (από το CNN) στην τηλεόραση και η σύγκρουση των Ισραηλινών με τη Χαμάς στη Γάζα (Νοέμβριος 2012) ο πρώτος «πόλεμος του Twitter», τότε η εν εξελίξει σύρραξη στην Ουκρανία είναι πια ο πόλεμος των social media αλλά και των apps, δηλαδή των εφαρμογών, που έχουν εγκατεστημένες στα έξυπνα κινητά τους τηλέφωνα, εκατομμύρια πολίτες ανά την υφήλιο.
Τα social media ήταν, βέβαια, παρόντα και στην Αραβική Άνοιξη αλλά και στον πόλεμο της Συρίας, μεταξύ άλλων. Ωστόσο πλέον, η «παρουσία» τους αυτή είναι πολύ πιο έντονη. Όχι απλώς παρατηρητική ή καταγραφική, αλλά καθοριστική των ιδίων των -επί του πεδίου- εξελίξεων.
Ο Πόλεμος στο Βιετνάμ (1955-1975) ήταν ο πρώτος στα χρονικά «τηλεοπτικός πόλεμος», ο Πόλεμος του Κόλπου (1990-1991) ο πρώτος που μεταδόθηκε ζωντανά (από το CNN) και η σύγκρουση των Ισραηλινών με τη Χαμάς στη Γάζα (το Νοέμβριος 2012) ο πρώτος «πόλεμος του Twitter».
Ο ρυθμός, τα μέσα και οι τρόποι της πληροφόρησης, αναφορικά με τον πόλεμο, είναι πια σαφές ότι έχουν αλλάξει. Ο ρυθμός είναι καταιγιστικός, η ροή των αναρτήσεων 24ωρη και οι πηγές πολυπληθείς, διάσπαρτες ανά την υφήλιο και συχνά νεφελώδεις.
«Οπλισμένοι» με έξυπνα κινητά τηλέφωνα, όσοι βρίσκονται κοντά στα μέτωπα των συγκρούσεων και των πυραυλικών πληγμάτων στην Ουκρανία, δημοσιεύουν -σαν ανταποκριτές οι ίδιοι- βίντεο και φωτογραφίες από την πρώτη γραμμή. Ακόμη και σε πραγματικό χρόνο, προτού πάρουν εν συνεχεία την σκυτάλη εκατομμύρια άλλοι «απλοί» χρήστες των social media. Λειτουργώντας σαν αυτόκλητοι συντάκτες ειδήσεων και αναμεταδότες, οι ενίοτε ανώνυμοι ή ψευδώνυμοι αυτοί χρήστες παράγουν, διαμοιράζουν και αναπαράγουν πληροφορίες, μαρτυρίες, απόψεις και οπτικοακουστικά ντοκουμέντα που όλα μαζί έρχονται πια να δώσουν μια άλλη νέα διάσταση σε αυτό που ο Καρλ φον Κλαούζεβιτς αποκαλούσε «ομίχλη του πολέμου» («Nebel des Krieges») αναφερόμενος στο πληροφοριακό «νέφος» που συνοδεύει κάθε ένοπλη σύρραξη ενόσω εκείνη είναι σε εξέλιξη.
Ο ρυθμός, τα μέσα και οι τρόποι της πληροφόρησης, αναφορικά με τον πόλεμο, είναι πια σαφές ότι έχουν αλλάξει. Ο ρυθμός είναι καταιγιστικός, η ροή των αναρτήσεων 24ωρη και οι πηγές πολυπληθείς, διάσπαρτες ανά την υφήλιο και συχνά νεφελώδεις.
«Οπλισμένοι» με έξυπνα κινητά τηλέφωνα, όσοι βρίσκονται κοντά στα μέτωπα των συγκρούσεων και των πυραυλικών πληγμάτων στην Ουκρανία, δημοσιεύουν -σαν ανταποκριτές οι ίδιοι- βίντεο και φωτογραφίες από την πρώτη γραμμή. Ακόμη και σε πραγματικό χρόνο, προτού πάρουν εν συνεχεία την σκυτάλη εκατομμύρια άλλοι «απλοί» χρήστες των social media. Λειτουργώντας σαν αυτόκλητοι συντάκτες ειδήσεων και αναμεταδότες, οι ενίοτε ανώνυμοι ή ψευδώνυμοι αυτοί χρήστες παράγουν, διαμοιράζουν και αναπαράγουν πληροφορίες, μαρτυρίες, απόψεις και οπτικοακουστικά ντοκουμέντα που όλα μαζί έρχονται πια να δώσουν μια άλλη νέα διάσταση σε αυτό που ο Καρλ φον Κλαούζεβιτς αποκαλούσε «ομίχλη του πολέμου» («Nebel des Krieges») αναφερόμενος στο πληροφοριακό «νέφος» που συνοδεύει κάθε ένοπλη σύρραξη ενόσω εκείνη είναι σε εξέλιξη.
Πληροφοριακός πόλεμος
Ναι, πολλά από όσα κάνουν τον γύρο του διαδικτύου μέσω των social media είναι ψευδή (fake), αποπροσανατολιστικά, κακόβουλα ή απλώς ανάξια λόγου. Την ίδια ώρα ωστόσο, μεταξύ όσων κάνουν αυτόν το γύρο του διαδικτύου, υπάρχουν και πολλά ουσιαστικά ντοκουμέντα. Αρκεί, βέβαια, να μπορεί κανείς να τα βρει και να τα αναγνωρίσει.
Η πληροφοριακή κάλυψη, λοιπόν, ενός πολέμου έχει αλλάξει σημαντικά, επηρεάζοντας την παραγωγή και την κατανάλωση των ειδήσεων, την προπαγάνδα, τον καλούμενο πληροφοριακό πόλεμο (information war) και τις ψυχολογικές επιχειρήσεις. Στην ψηφιακή online κονίστρα της προπαγάνδας και της προώθησης εθνικών θέσεων, της δημιουργίας εντυπώσεων, των ΨΕΠ και της υπονόμευσης των θέσεων του εχθρού, παίρνουν πια μέρος εξειδικευμένοι κρατικοί φορείς αλλά και πρόθυμοι ιδιώτες. Δημόσια πρόσωπα αλλά και στρατιές από «τρολ». Πραγματικοί άνθρωποι, αλλά και άψυχα «μποτ» (προγράμματα που εκτελούν αυτοματοποιημένες εργασίες).
Παράλληλα ωστόσο, οι σχετικές με το διαδίκτυο τεχνολογικές εξελίξεις έχουν αρχίσει να επηρεάζουν -σημαντικά πια- και την ίδια την έκβαση των στρατιωτικών επιχειρήσεων επί του πολεμικού πεδίου, όπως σημειώνει ο Στίβεν Φέλντσταϊν του Carnegie Endowment for International Peace σε πρόσφατο άρθρο του.
Ο Στίβεν Φέλντσταϊν, του Carnegie Endowment (πρώην αναπληρωτής βοηθός υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ), βλέπει να αναδύονται «δύο σημαντικές ψηφιακές τάσεις» μέσα από τον πόλεμο στην Ουκρανία.
Οι τάσεις του πολέμου στην Ουκρανία
Ο Φέλντσταϊν, συγγραφέας του βιβλίου «The Rise of Digital Repression: How Technology is Reshaping Power, Politics, and Resistance» («Η άνοδος της ψηφιακής καταστολής: Πώς η τεχνολογία αναδιαμορφώνει την εξουσία, την πολιτική και την αντίσταση»W) και άλλοτε στέλεχος του Στέητ Ντηπάρτμεντ, βλέπει να αναδύονται «δύο σημαντικές ψηφιακές τάσεις» μέσα από τον πόλεμο στην Ουκρανία: πρώτη, η τάση που θέλει τους πολίτες να εμπλέκονται πιο ενεργά στις στρατιωτικές επιχειρήσεις, στέλνοντας πληροφορίες σχετικές με τον εχθρό στις ένοπλες δυνάμεις της χώρας τους μέσω των κινητών τους τηλεφώνων, δηλαδή, η τάση που θέλει τα όρια μεταξύ πολιτικού και στρατιωτικού να θολώνουν επικίνδυνα. Και, δεύτερη, η τάση που θέλει τις νέες τεχνολογίες, που βρίσκονται στα χέρια απλών πολιτών, να παράγουν έναν τεράστιο όγκο οπτικοακουστικών ντοκουμέντων κάποια από τα οποία θα μπορούσαν να λειτουργήσουν και ως αποδεικτικά στοιχεία σε υποθέσεις εγκλημάτων πολέμου.
Προχωρώντας ένα βήμα παραπέρα στην ανάλυσή του, ο Φέλντσταϊν αναγνωρίζει σε αυτές τις τάσεις οφέλη αλλά και κινδύνους. Οι τεχνολογικές εξελίξεις επέτρεψαν, σύμφωνα με τον Αμερικανό συγγραφέα, στις ουκρανικές δυνάμεις να αξιοποιήσουν τις «υπηρεσίες» που τους προσέφεραν απλοί πολίτες «οπλισμένοι» με κινητά τηλέφωνα, αντισταθμίζοντας έτσι το συμβατικό στρατιωτικό πλεονέκτημα της Ρωσίας. Τι ακριβώς έκαναν όμως αυτοί οι πολίτες; Μέσα από ουκρανικά apps που προϋπήρχαν του πολέμου (όπως ήταν το «Diia»), αλλά και από κανάλια-ομάδες στο Telegram και στο Viber, ενημέρωναν τις ουκρανικές δυνάμεις σε πραγματικό χρόνο για τη γεωγραφική θέση Ρώσων εισβολέων, όταν τους έβλεπαν να περνούν από το οπτικό τους πεδίο. Οι Ρώσοι στρατιώτες, που κινούνταν σε εχθρικό-κατεχόμενο έδαφος, βρίσκονταν ξαφνικά εκτεθειμένοι. Απλώς και μόνο, επειδή είχαν κοντά τους άοπλους Ουκρανούς πολίτες. Το μόνο που χρειαζόταν ένας Ουκρανός προκειμένου να κοινοποιήσει στους «δικούς του» τη θέση ή την πορεία των εχθρικών δυνάμεων ήταν ένα έξυπνο κινητό τηλέφωνο και μια σύνδεση στο διαδίκτυο. Το πρώτο οι περισσότεροι πια το διαθέτουν ούτως ή άλλως, ενώ για το δεύτερο είχε φροντίσει το σύστημα δορυφόρων του δικτύου Starlink της αμερικανικής Space X.
Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Μίντλμπερι, Τζέφρι Λιούις, είχε αντιληφθεί την έναρξη της εισβολής της 24ης Φεβρουαρίου 2022, προτού ανακοινωθεί επισήμως, μέσα από τους χάρτες με τα live traffic data της Google που παίρνουν σήμα από τα κινητά τηλέφωνα των οδηγών στους δρόμους από το ρωσικό Μπέλγκοροντ στα ουκρανικά σύνορα.
Χάρτες
Τα σύγχρονα smartphones δεν έχουν, βέβαια, πια καμία σχέση με τις παλαιού τύπου τηλεφωνικές συσκευές. Αντιθέτως, είναι ταυτόχρονα πολλά πράγματα μαζί: και δορυφορικά τηλέφωνα… και φαξ… και συσκευές εντοπισμού… και μαγνητόφωνα… και κάμερες… και συσκευές αποστολής και αναμετάδοσης οπτικοακουστικών ντοκουμέντων… Παράλληλα, μέσω των ψηφιακών χαρτών (Google Maps, Apple Maps) στους οποίους έχουν ανά πάσα στιγμή πρόσβαση εάν υπάρχει σύνδεση στο internet, επιτρέπουν στους χρήστες τους να βλέπουν την κίνηση ακόμη και στους δρόμους περιοχών που είναι σε πόλεμο ή κοντά σε πολεμικά μέτωπα και εστίες έντασης.
Υπενθυμίζεται ένα περιστατικό που είχε συζητηθεί αρκετά τον περασμένο Φεβρουάριο, αποκτώντας σχετική δημοσιότητα. Ο καθηγητής του αμερικανικού Πανεπιστημίου του Μίντλμπερι, Τζέφρι Λιούις, είχε τότε υποστηρίξει ότι είχε δει στην οθόνη του την έναρξη της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία προτού εκείνη ανακοινωθεί επισήμως. Πώς; Μέσα από τους χάρτες με τα live traffic data της Google που παίρνουν σήμα από τα κινητά τηλέφωνα των οδηγών στους δρόμους! Σύμφωνα με αυτούς τους χάρτες, ο δρόμος που οδηγούσε από το ρωσικό Μπέλγκοροντ στα ουκρανικά σύνορα ήταν τα ξημερώματα της Πέμπτης, 24 Φεβρουαρίου, μποτιλιαρισμένος. Πράγμα ασυνήθιστο για εκείνη την ώρα, εκείνη την ημέρα και εκείνο το σημείο. Βέβαια, οι στρατιώτες που πάνε στη μάχη κανονικά δεν έχουν πάνω τους τα κινητά τους τηλέφωνα, πλην όμως οι απλοί πολίτες οδηγοί που μπορεί να κολλήσουν στην κίνηση, όταν περνούν κοντά τους στρατιωτικές πομπές, τα έχουν… και η Google τα βλέπει…
Ο Τζέφρι Λιούις του Πανεπιστημίου Μίντλμπερι μπορεί εκείνο το ξημέρωμα του περασμένου Φεβρουαρίου να μην είχε δει στην πραγματικότητα τις -έτοιμες να εισβάλουν στην Ουκρανία- ρωσικές δυνάμεις. Πλην όμως, είδε σίγουρα κάτι που του επέτρεψε να κάνει ενδιαφέροντες συνειρμούς αναφορικά με τα νέα όρια των διαθέσιμων πια σε όλους τεχνολογικών δυνατοτήτων εν καιρώ πολέμου.
Εάν οι πολίτες εμπλέκονται σε αυτό που ο Στ. Φέλντσταϊν ονομάζει «digital warfighting», ως πληροφοριοδότες (π.χ. μέσω των κινητών τους τηλεφώνων), τότε τα όρια μεταξύ στρατιωτικού και αμάχου θολώνουν. Και, μέσα σε αυτήν τη «θολούρα», άοπλοι και άμαχοι θα μπορούσαν να κινδυνεύσουν να στοχοποιηθούν σαν να ήταν άμεσα εμπλεκόμενοι στις επιχειρήσεις.
Τα όρια μεταξύ μαχητών και αμάχων
«Η ψηφιακή τεχνολογία είναι τώρα κεντρικό στοιχείο του πολέμου», σημειώνει ο Στίβεν Φέλντσταϊν, υπογραμμίζοντας ωστόσο ότι αυτή η τάση εγκυμονεί παράλληλα νέους κινδύνους. Όχι μόνο για τους στρατιώτες, αλλά και για τους απλούς πολίτες. Διότι, εάν οι πολίτες εμπλέκονται πια πιο ουσιαστικά σε αυτό που ο Φέλντσταϊν ονομάζει «digital warfighting» ως πληροφοριοδότες (για παράδειγμα μέσω των κινητών τους τηλεφώνων), τότε τα όρια μεταξύ στρατιωτικού και πολιτικού θολώνουν. Και, μέσα σε αυτήν τη «θολούρα», άοπλοι και άμαχοι θα μπορούσαν να κινδυνεύσουν να στοχοποιηθούν σαν να ήταν άμεσα εμπλεκόμενοι στις στρατιωτικές επιχειρήσεις.
Υπάρχουν κάποιες βασικές εθιμικές αρχές που θεωρούνται πια θεμελιώδους χαρακτήρα στο πλαίσιο του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου (ΔΑΔ). Εν προκειμένω, θα μπορούσε να αναφερθεί κανείς, συγκεκριμένα, στην αρχή της διάκρισης μεταξύ μαχητών και αμάχων και μεταξύ στρατιωτικών και πολιτικών στόχων (principle of distinction). Επίσης, στην αρχή του ανθρωπισμού (principle of humanity), στην αρχή της στρατιωτικής αναγκαιότητας (principle of military necessity), καθώς και στην αρχή της αναλογικότητας (principle of proportionality). Ωστόσο, το πλαίσιο των βασικών παραδοχών -πάνω στις οποίες βασίστηκαν αυτές οι έννοιες- πλέον μεταβάλλεται. Όχι μόνο επειδή η ρωσική πλευρά βομβαρδίζει κατά συρροή πολιτικούς στόχους στην Ουκρανία ,αλλά και λόγω των τεχνολογικών εξελίξεων που σε κάποιες περιπτώσεις θολώνουν τις διαχωριστικές γραμμές μεταξύ μαχητών με όπλα και αμάχων με κινητά τηλέφωνα.
«Η ψηφιακή τεχνολογία είναι τώρα κεντρικό στοιχείο του πολέμου», σημειώνει ο Στίβεν Φέλντσταϊν, υπογραμμίζοντας ωστόσο ότι αυτή η τάση εγκυμονεί παράλληλα νέους κινδύνους. Όχι μόνο για τους στρατιώτες, αλλά και για τους απλούς πολίτες. Διότι, εάν οι πολίτες εμπλέκονται πια πιο ουσιαστικά σε αυτό που ο Φέλντσταϊν ονομάζει «digital warfighting» ως πληροφοριοδότες (για παράδειγμα μέσω των κινητών τους τηλεφώνων), τότε τα όρια μεταξύ στρατιωτικού και πολιτικού θολώνουν. Και, μέσα σε αυτήν τη «θολούρα», άοπλοι και άμαχοι θα μπορούσαν να κινδυνεύσουν να στοχοποιηθούν σαν να ήταν άμεσα εμπλεκόμενοι στις στρατιωτικές επιχειρήσεις.
Υπάρχουν κάποιες βασικές εθιμικές αρχές που θεωρούνται πια θεμελιώδους χαρακτήρα στο πλαίσιο του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου (ΔΑΔ). Εν προκειμένω, θα μπορούσε να αναφερθεί κανείς, συγκεκριμένα, στην αρχή της διάκρισης μεταξύ μαχητών και αμάχων και μεταξύ στρατιωτικών και πολιτικών στόχων (principle of distinction). Επίσης, στην αρχή του ανθρωπισμού (principle of humanity), στην αρχή της στρατιωτικής αναγκαιότητας (principle of military necessity), καθώς και στην αρχή της αναλογικότητας (principle of proportionality). Ωστόσο, το πλαίσιο των βασικών παραδοχών -πάνω στις οποίες βασίστηκαν αυτές οι έννοιες- πλέον μεταβάλλεται. Όχι μόνο επειδή η ρωσική πλευρά βομβαρδίζει κατά συρροή πολιτικούς στόχους στην Ουκρανία ,αλλά και λόγω των τεχνολογικών εξελίξεων που σε κάποιες περιπτώσεις θολώνουν τις διαχωριστικές γραμμές μεταξύ μαχητών με όπλα και αμάχων με κινητά τηλέφωνα.
Δημοσίευση σχολίου