Ιστορικά, αυτό που συμβαίνει στον αραβικό κόσμο, δεν έχει προηγούμενο. Για πρώτη φορά ανατράπηκαν κάποια αραβικά απολυταρχικά καθεστώτα, ενώ κάποια άλλα απειλούνται από τον ιδιο κίνδυνο. Για πρώτη φορά στις χωρες αυτές οι ραγδαίες πολιτικές αλλαγές δεν συμβαίνουν ελέω στρατιωτικών πραξικοπημάτων, αλλά λόγω του λαϊκού ξεσηκωμού.
Κατά τη διάρκεια του κύματος δημοκρατικοποίησης της δεκαετίας του ’90, που γκρέμισε δικτατορικά καθεστωτα στην Ανατολική Ευρώπη, τη Λατινική Αμερική, την υποσαχάρια Αφρική και τη Νοτιοανατολική Ασία, οι χώρες στη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή παρέμενεαν ανεπηρέαστες. Μέχρι φέτος, οπότε η ειρηνική κατάληψη της πλατείας Ταχρίρ του Καίρου έγινε σύμβολο λαϊκής δύναμης και ελπίδας.
Ωστόσο, παρόλο που τα αραβικά καθεστώτα βρίσκονται υπό την λαϊκή απειλή, μόνο δυο τύραννοι ηγέτες, ο Ζιν αλ-Αμπιντίν Μπεν Αλί στην Τυνησία και ο Χόσνι Μουμπάρακ στην Αίγυπτο, έχουν ανατραπεί μέχρι στιγμής. Και τα καθεστώτα τους ήταν, κατά γενική παραδοχή, σχετικά ήπια. Οι πιο σκληροί κι αυταρχικοί ηγέτες όπως ο συνταγματάρχης Μουαμάρ Καντάφι στην Λιβύη, ο Μπασάρ Ασάντ στη Συρία και ο Αλι Αμπντουλάχ Σάλεχ στην Υεμένη, έχουν αποδειχτεί μέχρι στιγμής πολύ ανθεκτικοί απεναντι στον λαϊκό ξεσηκωμό. Ακόμη και στο μικροσκοπικό κράτος του Μπαχρέιν, η σουνίτικη μειονότητα έχει πετύχει μέχρι στιγμής να διατηρήσει την κυριαρχία του απεναντι στην σιιτική πλειοψηφία, έστω και με μια μικρή στρατιωτική βοήθεια από τα γειτονικά κράτη, τα οποία καθοδηγούνται από Σουνίτες ηγέτες.
Ως είθισται, είναι ευκολότερο να καταρρίψεις ένα απολυταρχικό καθεστώς από το να δημιουργήσεις μια σωστή δημοκρατία. Όταν κατέρρευσε ο κομμουνισμός στην Ανατολική Ευρώπη, τα γερασμένα τους πολιτικά συστήματα είχαν, παρά τις κάποιες διαφορές τους, σχεδόν τα ίδια χαρακτηριστικά: ήταν μονοκομματικές δικτατορίες, όπου το κράτος ειχε τον απόλυτο έλεγχο της οικονομίας, της παιδείας και των ΜΜΕ. Σήμερα ωστόσο τα κράτη αυτά διαφέρουν πολύ μεταξύ τους: χώρες όπως η Πολωνία, η Τσεχία και η Ουγγαρία πέρασαν επιτυχώς στο στάδιο της δημοκρατίας και της οικονομικής ανάπτυξης, η Ρωσία πέρασε σε ένα νέο-απολυταρχικό επίπεδο, ενώ οι υπόλοιπες σοβιετικές δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας βρίσκονται κάτω από ένα «σουλτανικό» καθεστώς διακυβέρνησης.
Οι αιτίες για τις διαφορές αυτές είναι απλές: μια μετάβαση στη δημοκρατία δεν απαιτεί απλώς τη διενέργεια εκλογών, αλλά κάποιες απαραίτητες προϋποθέσεις, όπως πολιτικό πλουραλισμό, κοινωνική ανοχή, ιδιωτική πρωτοβουλία, περιορισμό του ρόλου της θρησκείαςκαι ένα αποτελεσματικό θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας του πολυκομματικού συστήματος. Αν υπάρχουν αυτές οι προϋποθέσεις, η μετάβαση στη δημοκρατία είναι επιτυχής, αλλιώς είναι πιθανό να συμβεί ό,τι στη Ρωσία.
Ο δρόμος για τη δημοκρατία στον αραβικό κόσμο είναι μακρύς. Ειδικά οι εξελίξεις στην Αιγυπτο θα είναι κρίσιμες, όχι μόνο επειδή είναι η μεγαλύτερη αραβική χώρα, αλλά επειδή όλες οι προαναφερθείσες προϋποθέσεις φαίνεται να υπάρχουν εκεί πιο έντονα σε σχέση με άλλα κράτη της περιοχής. Ωστόσο, ακόμη και στην Αιγυπτο, η πρόκληση είναι τεράστια, αφού με τις εκλογές του Σεπτεμβρίου να πλησιάζουν, είναι εξαιρετικά αμφίβολο το κατά πόσο οι ομάδες της αντιπολίτευσης θα εχουν τον απαιτούμενο χρόνο, τα μέσα και την εμπειρία να σχηματίσουν πολιτικά κόμματα.
Στην παρούσα φάση μόνο ο στρατός, που ηγείται της χώρας από το 1952, και η Μουσουλμανική Αδελφότητα, που διαθέτει ένα μεγάλο κοινωνικό δίκτυο, φαίνονται ικανοί να παίξουν σημαντικό ρόλο. Όμως ο στρατός, που κυβερνά μονοπωλιακά τη χώρα, θα δεχτεί να αφήσει πίσω του τόσα προνόμια κι εξουσίες, που με κόπο και αίμα συγκέντρωνε επί τόσες δεκαετιες;
Πολλοι μιλάνε για μια πιθανή συνύπαρξη ανάμεσα στη Μουσουλμανική Αδελφότητα και τις ένοπλες δυνάμεις. Για αυτό και πολιτικοί ακτιβιστές βρίσκονται ήδη ξανά στην πλατεία Ταχρίρ προκειμένου να διαμαρτυρηθούν εναντιον αυτής της απεχθούς συμμαχίας.
Αλλά και στη Λιβυη ένα άλλο ερώτημα είναι κρίσιμο : αν πέσει το καθεστώς Καντάφι, θα καταφέρει άραγε μια χώρα με τόσες πολλές φυλές να σχηματίσει ένα δημοκρατικό έθνος;
Το θέμα, θα έλεγε εμφατικά κάποιος, δεν έχει να κάνει με το Ισλάμ. Στην Ευρώπη, για παράδειγμα, που η Καθολική Εκκλησία αποτελούσε για πολλές δεκαετιες τον υπ’ αριθμόν ένα εχθρό της δημοκρατίας, σήμερα τα Χριστιανοδημοκρατικά κόμματα αποτελούν τους πυλώνες του ευρωπαϊκού κοινοβουλευτισμού. Όπως και ο Χριστιανισμός, έτσι και το Ισλάμ μπορεί να αλλάξει. Χώρες όπως η Τουρκία και η Ινδονησία αποτελούν τα πιο τρανά παραδείγματα αυτού του επιχειρήματος. Ωστόσο, αποτελεί πρόκληση το κατά πόσο μια φονταμενταλιστική ισλαμιστιική ομάδα όπως η Μουσουλμανική Αδελφότητα, θα μπορεί να αποτελέσει τον πυλώνα οργάνωσης μιας ολόκληρης κοινωνίας.
Το θέμα είναι επισης πώς οι εξελίξεις στην Αιγυπτο θα επηρεάσουν την πορεία των σχέσεων Αιγύπτου-Ισραήλ, οι οποίες σήμερα φαίνονται τελματωμένες. Είναι κάτι δύσκολο να προβλεφθεί, ειδικά αφού η οργάνωση Χαμάς, που πλέον έχει υπό τον έλεγχο της την Λωρίδα της Γάζας, ενδέχεται να πάρει περισσότερο θαρρος, βλέποντας την ενδυνάμωση του αιγυπτιακού της παρακλαδιού. Η πρόσφατη κλιμάκωση της βίας στη Γάζα δείχνει πως τα γεγονότα βαίνουν προς μια επικίνδυνη κατεύθυνση.
Όσον αφορά στο Ισραήλ, η αρχική του απάντηση απέναντι στις αραβικές επαναστάσεις ήταν εξαρχής μπερδεμένη. Σήμερα, οι ηγέτες της χώρας ισχυρίζονται πως υποδέχονται κάθε δημοκρατική αλλαγή στην περιοχή, ως έναν παράγοντα που εγγυάται την ειρήνη, αν και εμφανίζονται σκεπτικοί κατά πόσο αυτές οι αλλαγές θα είναι τοσο άμεσες.
Σκεπτικισμός επικρατεί και σχετικά με τις εξελίξεις στο γειτονικό μέτωπο της Λιβύης και το πώς θα καταλήξει η εκεί στρατιωτική επέμβαση της Δύσης. Μπορεί η επέμβαση να έχει εγκριθεί από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, ωστόσο η έκβαση των συγκρούσεων παραμένει ακόμη αβέβαιη. Αυτό που θα συμβεί στη Λιβύη, ενδέχεται να προκαλέσει αλυσιδωτές αντιδράσεις και στις γειτονικές χώρες.
Ο δρόμος προς τη δημοκρατία ήταν πάντα δύσβατος και βραχώδης –πάρτε για παράδειγμα τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι ΗΠΑ όσον αφορά στο ζήτημα της σκλαβιάς των μαύρων κατοίκων τους. Είθε να φανεί φως στην άκρη του τούνελ για τον αραβικό κόσμο της Μέσης Ανατολής, ακόμη κι αν το τούνελ αυτό μοιάζει πολύ μακρύ.
Shlomo Avineri
* O Σλόμο Αβινέρι, γενικός διευθυντής του Υπουργείου Εξωτερικών του Ισραήλ, είναι καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ.
TO BHMA
Δημοσίευση σχολίου