Του Adrian Wooldridge
Στα υπέροχα απομνημονεύματά του, το 1941, με τίτλο "Ο κόσμος του χθες", ο Στέφαν Τσβάιχ αφηγείται την αισιόδοξη διάθεση της Ευρώπης πριν το 1914 και τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο αστικός πολιτισμός φαινόταν να βρίσκεται σε μόνιμη άνοδο. Τεχνολογικά θαύματα όπως το Zeppelin γέμιζαν τους πάντες με ελπίδα για ένα μέλλον χωρίς σύνορα. "Εξακολουθούσαμε να νιώθουμε μονάχα ελαφρώς άβολα όταν ακούστηκαν πυροβολισμοί στα Βαλκάνια", έγραφε με θλίψη. Εκείνο όμως που ο ίδιος και οι φίλοι του θεώρησαν ως μια κόκκινη απόχρωση της αυγής ήταν "στην πραγματικότητα το φως της φλόγας της διεθνούς πυρκαγιάς που πλησίαζε".
Κινδυνεύουμε να ξανακάνουμε το ίδιο λάθος. "Αρκετά με τις αδυναμίες της δημοκρατίας. Ας μιλήσουμε για τα δυνατά της σημεία", λέει ο Fareed Zakaria, συγγραφέας ενός προφητικού βιβλίου του 2003, με τίτλο The Future of Freedom: Illiberal Democracy at Home and Abroad (Το Μέλλον της Ελευθερίας: Η Ανελεύθερη Δημοκρατία Στη Χώρα μας και Διεθνώς). "Ο χρόνος και η ιστορία δεν είναι με το μέρος των δικτατόρων", λέει ο Michael Abramowitz, πρόεδρος του Freedom House, οργανισμού ο οποίος δύσκολα μπορεί να κατηγορηθεί για υπερβολική αισιοδοξία τα τελευταία χρόνια.
Βήματα πίσω
Είναι εύκολο να καταλάβει κανείς γιατί υπάρχει τόση αισιοδοξία. Οι δίδυμοι ηγέτες της Ομάδας Αυταρχικών Ηγετών - Βλαντιμίρ Πούτιν και Σι Τζινπίνγκ - έχουν κάνει μια σειρά από σοβαρά λάθη. Η εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία εξαντλεί το θησαυροφυλάκιο και την αξιοπιστία του. Το ίδιο συμβαίνει με τον πόλεμο του Σι κατά του Covid.
Ο Ντόναλντ Τραμπ "δύει", με το 61% των ψηφοφόρων του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος να δηλώνουν ότι θα προτιμούσαν κάποιον άλλο ως υποψήφιο του κόμματος για το ύπατο αξίωμα των ΗΠΑ το 2024, σύμφωνα με νέα δημοσκόπηση των USA Today/Suffolk University.
Ο Ζαΐρ Μπολσονάρο από τη Βραζιλία όχι μόνο έχασε τις εκλογές, αλλά αποδέχθηκε και το αποτέλεσμα. Με τον Εμανουέλ Μακρόν να κάνει επίθεση φιλίας στον Τζο Μπάιντεν και τον Όλαφ Σολτς να γράφει ένα δοκίμιο στη νέα έκδοση του Foreign Affairs υποσχόμενος ότι η Γερμανία θα κάνει περισσότερα και θα ξοδεύει πιο πολλά για να υπερασπιστεί τη διεθνή τάξη, οι ηγέτες της δυτικής συμμαχίας φαίνεται να κρατούν ισχυρότερα "πυρομαχικά" στα χέρια τους σε σχέση με τα τελευταία αρκετά χρόνια.
Ερμηνείες
Ωστόσο, πολλά από αυτά τα σημάδια είναι ανοικτά και σε διαφορετική ερμηνεία. Η εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία έδειξε πόσο εξαρτημένη είναι η Ευρώπη από τη ρωσική ενέργεια. Το ενεργειακό όπλο της Μόσχας μπορεί ακόμη και τώρα να ρίξει δυτικές κυβερνήσεις. Ο Σι έχει εγκαταλείψει την πολιτική του περί του μηδενικού Covid υπό το φάσμα μαζικών εξεγέρσεων, υποδηλώνοντας ότι είναι ικανός να δείχνει ευελιξία όταν βρίσκεται με την πλάτη στον τοίχο. Η προεδρία Τραμπ έχει κάνει τους Ευρωπαίους ηγέτες να έχουν δικαιολογημένη δυσπιστία για την ικανότητα της Αμερικής να παραμείνει σταθερός ηγέτης του ελεύθερου κόσμου. Ωστόσο, αυτό είναι επίσης καλό νέο για τους σοβαρούς αρχιτέκτονες του συντηρητικού λαϊκισμού. Η εποχή της διεθνούς τάξης η οποία βασίζεται σε κανόνες έχει δώσει τη θέση της σε μια νέα εποχή πολιτικής μεγάλων δυνάμεων.
Κοιτάξτε τα βαθύτερα πρότυπα και τα πράγματα είναι ακόμη χειρότερα για τον φιλελευθερισμό. Η ανοδική πορεία της δημοκρατίας η οποία χαρακτήρισε τη μεταπολεμική εποχή και συνεχίστηκε με την κατάρρευση του κομμουνισμού, έχει φτάσει σε μια εντυπωσιακή παύση. Ο Larry Diamond του Πανεπιστημίου Στάνφορντ υπολογίζει ότι το ποσοστό των χωρών (με πληθυσμό άνω του ενός εκατομμυρίου) που είναι δημοκρατίες έφτασε στο ζενίθ του, στο 57%, το 2006 και έπεσε κάτω από το μισό (46%) το 2019. Οι έρευνες του Pew Research Center δείχνουν σταθερά ότι μεγάλες μερίδες της κοινής γνώμης στις δημοκρατικές χώρες είναι δυσαρεστημένες και θέλουν ουσιαστική πολιτική μεταρρύθμιση: ένα διάμεσο 56% σε 17 χώρες δηλώνει ότι τα συστήματά τους χρειάζονται μεγάλη ή πλήρη αναδιάρθρωση.
ΗΠΑ και Ινδία
Η οπισθοδρόμηση ήταν ιδιαίτερα ανησυχητική σε δύο σημεία του κόσμου: τις Ηνωμένες Πολιτείες, τον μεγαλύτερο πρωταθλητή της δημοκρατίας για μεγάλο μέρος της ιστορίας τους, και την Ινδία, τη μεγαλύτερη (σε πληθυσμό) δημοκρατία στον κόσμο.
Ακόμα κι αν ο Τραμπ εξασθενεί - δεν πρέπει εξάλλου ποτέ να υποτιμούμε την ικανότητά του να αναγεννηθεί - η πτώση του δεν θα εξαλείψει τα προβλήματα που δημιούργησαν εξαρχής τον τραμπισμό. Ένα εθνικό exit poll του CNN το οποίο πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια των ενδιάμεσων εκλογών στις ΗΠΑ διαπίστωσε ότι το 93% των Ρεπουμπλικανών και το 60% του συνόλου των ψηφοφόρων πιστεύουν ότι ο Μπάιντεν δεν εξελέγη νόμιμα και ότι το 75% πιστεύει ότι η δημοκρατία βρίσκεται "κάπως" ή "σε μεγάλο βαθμό" σε κίνδυνο. Δημοσκόπηση της Gallup η οποία διεξήχθη νωρίτερα φέτος αποκαλύπτει ότι μόνον ένα ασήμαντο ποσοστό των ερωτηθέντων έχει μέτρια έως υψηλή εμπιστοσύνη σε ζωτικής σημασίας θεσμούς: 25% στο Ανώτατο Δικαστήριο, 16% στις εφημερίδες και 7% στο Κογκρέσο.
Ο πρωθυπουργός Ναρέντρα Μόντι πέτυχε να εξαφανίσει τους περισσότερους φιλελεύθερους θεσμούς της Ινδίας στο όνομα του ινδουιστικού πλειοψηφισμού, να γεμίσει το δικαστικό σώμα και την εκλογική επιτροπή με πιστούς οπαδούς του, να εκφοβίσει τα μέσα ενημέρωσης και να ρίξει βαριά σκιά επάνω στις μειονότητες της χώρας του.
Λεγεώνες Ινδουιστών εθνικιστών -άντρες οι οποίοι παρελαύνουν στους δρόμους φορώντας στολές και φωνάζουν αιμοβόρικα συνθήματα- τρομοκρατούν τους αντιπάλους του. Η ταυτότητα της Ινδίας είναι όλο και περισσότερο εκείνη μιας διεκδικητικής ινδουιστικής εθνικιστικής δύναμης, παρά ενός εκφραστή των φιλελεύθερων δημοκρατικών αξιών.
Η φιλελεύθερη "αισιοδοξία"
Οι φιλελεύθεροι είχαν πάντα την αισιόδοξη τάση να πιστεύουν ότι το τόξο της ιστορίας λυγίζει προς την κατεύθυνση τους - ότι η πορεία της προόδου θα οδηγήσει στην παρακμή του αυταρχικού λαϊκισμού, ο οποίος εξαρτάται από πεπαλαιωμένες παραδόσεις (για παράδειγμα, ρωσικός δεσποτισμός) ή αρχαίες προκαταλήψεις (ξενοφοβικός φυλετισμός).
Ωστόσο, πολλά από τα κεντρικά χαρακτηριστικά της νεωτερικότητας οδηγούν στην επιστροφή της ιδεολογίας της ανελευθερίας. Η παγκοσμιοποίηση διευκολύνει τα αυταρχικά καθεστώτα να εξάγουν τη διαφθορά στον ελεύθερο κόσμο. Η διαφθορά αυτή δεν λαμβάνει μόνο τη μορφή "συναδέλφων" δικτατόρων και επιχειρηματιών που λαμβάνουν μετρητά σε χάρτινες σακούλες. Μερικά από τα πλέον καλόφημα ιδρύματα της Δύσης, κυρίως στο Ηνωμένο Βασίλειο, λειτουργούν ως "χρηματικοί" μπάτλερ: δικηγόροι, εκπαιδευτικοί και κτηματομεσίτες οι οποίοι σκύβουν τη μέση τους μπροστά στον πλούτο αποτελούν σημεία - κλειδιά για τους ολιγάρχες με πολιτικές διασυνδέσεις.
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα κανάλια καλωδιακής τηλεόρασης έχουν σπείρει διχασμό και έχουν διαδώσει παραπληροφόρηση. "Το Fox ήταν το βενζινάδικο όπου ο Τραμπ σταματούσε για να γεμίσει το ντεπόζιτο της αγανάκτησης", γράφει ο πρώην ανταποκριτής του δικτύου CNN, Μπράιαν Στέλτερ, στο βιβλίο του "Hoax". Όποιο κι αν είναι το μέλλον του Τραμπ, το Fox News παραμένει κεντρικός πυλώνας στα μέσα ενημέρωσης της Αμερικής. Ακόμη και η ίδια η δημοκρατία μπορεί να αποδειχθεί ο πιο αποτελεσματικός εχθρός της φιλελεύθερης δημοκρατίας: αυταρχικοί ηγέτες, ιδιαίτερα ο πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν στην Τουρκία και ο πρωθυπουργός Βίκτορ Ορμπάν στην Ουγγαρία, έχουν τελειοποιήσει την τέχνη της χρήσης της πλειοψηφίας (ή την ψευδαίσθηση του πλειοψηφισμού) για να περιορίζουν τα δικαιώματα των μειοψηφιών, να περιορίζουν τον πολιτικό ανταγωνισμό και γενικά να αίρουν τους περιορισμούς στην άσκηση της εξουσίας τους.
Καύσιμο... λαϊκισμού
Οι δυνάμεις της ανελευθερίας έχουν άφθονο υλικό διαθέσιμο για να υποστηρίξουν τον σκοπό τους. Οι οικονομίες του ανεπτυγμένου, δημοκρατικού κόσμου φαίνεται να έχουν χάσει την ικανότητα να αναπτύσσονται με οποιονδήποτε βιώσιμο τρόπο, συμπιέζοντας έτσι τη χρηματοδότηση του κράτους πρόνοιας που οι πολίτες τους θεωρούν δεδομένο. Η ροή των προσφύγων από τις φτωχότερες χώρες επιβαρύνει όλο και περισσότερο τον πλουσιότερο κόσμο, ενώ στραγγίζει το πηγάδι της λαϊκής συμπόνιας. Ο συνδυασμός της ενεργειακής κρίσης και της εκτιναγμένης ζήτησης λόγω Covid στέλνει ένα κύμα πληθωρισμού σε όλο τον πλούσιο κόσμο που παράγει μισθολογικές απαιτήσεις, απεργίες και μια γενική αίσθηση ότι τα πράγματα πλέον δεν λειτουργούν. Το Ηνωμένο Βασίλειο, το οποίο οδήγησε τον κόσμο έξω από το κλίμα παρακμής με την εκλογή της Μάργκαρετ Θάτσερ το 1979, ηγείται ξανά - αυτή τη φορά... με την όπισθεν.
Οι λαϊκιστές έχουν βάλει φωτιά σε αυτό το εύφλεκτο υλικό. Ξέρουν πώς να κεφαλαιοποιούν τα παράπονα των ανθρώπων για τις οικονομικές συνθήκες, τις δημογραφικές αλλαγές και τις ραγδαίες κοινωνικές ανατροπές. Ξέρουν πώς να συγκεντρώνουν εικόνες μιας χαμένης εποχής αρμονίας και "αγνής" προόδου. Και ξέρουν πώς να χρησιμοποιούν τα σημεία ανάφλεξης - πρόσφυγες που μένουν σε ξενοδοχεία ή συμμορίες που σκοτώνουν συνταξιούχους - για να πολώσουν το κλίμα στην κοινωνία. Η ένταση μεταξύ της ανάγκης της Δύσης να εισάγει μετανάστες για να αντισταθμίσει το χαμηλό ποσοστό γεννήσεών της και του φόβου της για απώλεια της χαρακτηριστικής της ταυτότητας, θα παρέχει στους λαϊκιστές όλο και περισσότερο καύσιμο. Και το αναδυόμενο δόγμα του εθνικού συντηρητισμού - με την έκκλησή του στον προστατευτισμό, τη λαϊκή δυσαρέσκεια κατά των ελίτ και την επίκληση της χαμένης ταυτότητας - θα μπορούσε να προσφέρει στη δεξιά μετά τον Τραμπ τόσο ένα οπλοστάσιο συνθημάτων συσπείρωσης, όσο και μια ατζέντα.
Την ίδια στιγμή, ο φιλελευθερισμός έχει χάσει την επαφή του με τα λαϊκά στρώματα. Μια ιδέα η οποία σφυρηλατήθηκε από ατρόμητους ριζοσπάστες του 19ου αιώνα έχει γίνει το δόγμα των σημερινών άνετων (και συχνά αυτοεξυπηρετούμενων δια μέσου της πολιτικής) ελίτ. Ο φιλελευθερισμός έχει χωριστεί σε δύο κλάδους, κανένας από τους οποίους δεν έχει μεγάλη λαϊκή απήχηση. Υπάρχει ο νεοφιλελευθερισμός, ο οποίος απευθύνεται στους τεχνοκράτες, αλλά ολοένα και περισσότερο ταλαιπωρείται από τεχνικά προβλήματα, κυρίως το πρόβλημα της αποκατάστασης της ανάπτυξης. Κι έπειτα, υπάρχει ο αριστερός φιλελευθερισμός, ο οποίος κολακεύει τη ματαιοδοξία της μορφωμένης ελίτ, την ώρα που αντιμετωπίζει τις μάζες ως ανόητες. Έχει επίσης εγκαταλείψει τις ιδέες - ανατροπή του κατεστημένου, το κοινό καλό πάνω από τα επί μέρους τιμαριακά συμφέροντα - που κάποτε του έδωσαν τόσο μεγάλη απήχηση. Χωρίς μια σοβαρή προσπάθεια αναβίωσης του ριζοσπαστικού και μεταρρυθμιστικού πνεύματος του φιλελευθερισμού, το πλεονέκτημα θα το έχουν οι λαϊκιστές.
Ας μην εγκαταλείψουμε την ελπίδα: η φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη πραγμάτων εξακολουθεί να είναι απείρως πιο ελκυστική από τον συντηρητικό λαϊκισμό. Αλλά ας μην κάνουμε το λάθος του Τσβάιχ και των συγχρόνων του, υποθέτοντας ότι η κόκκινη λάμψη στον ορίζοντα πιθανότατα είναι μια αυγή.
Ο συγγραφέας ανέκτησε την αισιοδοξία του μετά το 1918 και έγινε ένας από τους πιο επιτυχημένους συγγραφείς του Μεσοπολέμου. Απόλαυσε την επιστροφή του κοσμοπολιτισμού, του φιλελευθερισμού και του καλλιτεχνικού πειραματισμού, ιδιαίτερα στη Γερμανία της Βαϊμάρης. Μετά, όλα κατέρρευσαν ξανά και συντρίφθηκαν από τον Αυστριακό συμπατριώτη του, Αδόλφο Χίτλερ. Ο Τσβάιχ έφυγε από το Σάλτσμπουργκ για ένα μονόκλινο δωμάτιο στο Λονδίνο, προσπαθώντας μάταια να προειδοποιήσει τους κατευναστικούς Βρετανούς για τη ναζιστική απειλή και στη συνέχεια κατέφυγε στη Λατινική Αμερική. Τον Φεβρουάριο του 1942, καθώς η πυρκαγιά του Χίτλερ κατέκαιγε ολόκληρη την Ευρώπη, εκείνος και η σύζυγός του αυτοκτόνησαν -με κοινή συμφωνία- στη Βραζιλία.
Δημοσίευση σχολίου