Του Κωνσταντίνου Αποστόλου-Κατσαρού*
Η τουρκική προσπάθεια για περιφερειακή ηγεμονία δεν καθοδηγείται μόνο από τη φιλοδοξία του Τούρκου προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν: Είναι μάλλον ένα εγγενές χαρακτηριστικό του τουρκικού πολιτισμού. Ιστορικά, η παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ξεκίνησε αμέσως μετά τη διακοπή της επέκτασής της. Πολλοί πιστεύουν ότι ο τουρκικός ρεβιζιονισμός βρίσκεται στο σούρουπο του, όπως και η διακυβέρνηση του Ερντογάν μετά από σχεδόν δύο δεκαετίες. Η υπόθεση αυτή υποστηρίζεται από ψευδείς ελπίδες για στροφή της εξωτερικής πολιτικής προς τη Δύση, μετά την πιθανή ανάληψη της τουρκικής ηγεσίας στις επερχόμενες προεδρικές εκλογές του 2023. Είναι συζητήσιμο όμως ότι ο άξονας της Τουρκίας προς την Ανατολή είναι εδώ για να μείνει, υποκινούμενος από την τουρκική νοσταλγία για το αυτοκρατορικό παρελθόν της.
Υπάρχουν άφθονα στοιχεία που δείχνουν ότι μια ασεβής Τουρκία θα συνεχίσει τον προκλητικό μαξιμαλισμό στην εξωτερική πολιτική ακόμα και μετά τη βασιλεία του Ερντογάν. Στην πραγματικότητα, αυτό το χαρακτηριστικό είναι βαθιά ριζωμένο στην τουρκική κοινωνία -ανεξάρτητα από την κυβέρνηση και το πολιτικό κόμμα στην εξουσία- ως αποτέλεσμα του τρόπου με τον οποίο σχηματίστηκε το τουρκικό έθνος. Αρμένιοι, Έλληνες, Άραβες και Κούρδοι μπορούν να το επιβεβαιώσουν: Δεν θέλουν τίποτα περισσότερο από την Τουρκία να είναι σε ειρήνη με τον εαυτό της και τους γείτονές της.
Η τουρκική περιφρόνηση για τη Δύση απορρέει από τις ασυμβίβαστες πολιτισμικές διαφορές που είναι πιθανό να συνεχιστούν. Ο Soner Çağaptay, ανώτερος συνεργάτης και διευθυντής του Τουρκικού Ερευνητικού Προγράμματος στο "Ινστιτούτο της Ουάσινγκτον" εξηγεί ότι "η ισλαμική σκέψη, καθώς και τα αντισημιτικά, αντι-ισραηλινά και αντιαμερικανικά συναισθήματα είναι όλα στενά συνδεδεμένα". Αυτό μπορεί να επιβεβαιωθεί μόνο από τις δημόσιες δηλώσεις του Προέδρου Ερντογάν. Έχει σε πολλές περιπτώσεις εκφοβίσει τον συμπατριώτη του στο ΝΑΤΟ,τις Ηνωμένες Πολιτείες, με βαριές κατηγορίες όπως "υποστηρικτής της τρομοκρατίας" και "συνεργάτης" του Τούρκου κληρικού Φετουλάχ Γκιουλέν με έδρα τις ΗΠΑ στο αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016. Απαντώντας στην αναγνώριση της Γενοκτονίας των Αρμενίων από τις ΗΠΑ, ο Τούρκος Πρόεδρος δήλωσε:«Αν λέτε γενοκτονία, τότε πρέπει να κοιτάξετε τον εαυτό σας στον καθρέφτη και να κάνετε μια αξιολόγηση. Οι αυτόχθονες Αμερικανοί, δεν χρειάζεται καν να τους αναφέρω, αυτό που συνέβη είναι σαφές."
Οι ευμετάβλητες δηλώσεις του Ερντογάν στόχευαν εξίσου το Ισραήλ. "Ο Ερντογάν φαίνεται να περιφρονεί την Αμερική λιγότερο από το Ισραήλ, αλλά όχι πολύ", αντιτείνει ο Ντάνιελ Πίπες, Πρόεδρος του Φόρουμ της Μέσης Ανατολής. Σε πολλές περιπτώσεις, ο Τούρκος Πρόεδρος κατηγόρησε το Ισραήλ για«καταπιεστικές»πολιτικές έναντι των Παλαιστινίων. Κατά τη διάρκεια της κρίσης του Νοεμβρίου του 2012 στη Γάζα -πιστή στην υποτιμητική ρητορική του-, αποκάλεσε το Ισραήλ"τρομοκρατικό κράτος".
Η προσδοκία ότι οι σχέσεις Τουρκοϊσραηλινός θα επιστρέψουν στην προ-Mavi Marmara «κρίση στολίσκου» (Μάιος 2010) το καθεστώς γίνεται όλο και πιο μη ρεαλιστικό, παρόλο που ένας ορισμένος βαθμός ομαλοποίησης είναι προβλέψιμος.
Η προμελετημένη απόφαση του Ερντογάν "να διακόψει τους δεσμούς με το Ισραήλ ώστε να γίνει ο σουνίτης ηγέτης της Μέσης Ανατολής" διευκολύνθηκε κατά μία έννοια από την επιδρομή στον στολίσκου. Το προαναχωρησιακό "φωνάζοντας" του τότε Ισραηλινού Προέδρου Σιμόν Πέρες από τον Ερντογάν κατά τη διάρκεια του φόρουμ του Νταβός το 2009, δεν ήταν ούτε σύμπτωση. Ούτε η αντίδρασή του το 2018 στην αναγνώριση της Ιερουσαλήμ από τις ΗΠΑ ως πρωτεύουσας του Ισραήλ και η επακόλουθη ανάκληση του Τούρκου πρέσβη στο Ισραήλ, με το Ισραήλ να ακολουθεί το παράδειγμά του.
Ο στόχος της Άγκυρας να ξεπεράσει το Ισραήλ στον ανταγωνισμό για περιφερειακή επιρροή δεν θα κατευνάσει. Ο Αχμέτ Νταβούτογλου πρώην πρωθυπουργός της Τουρκίας -τότε στενός φίλος και ανώτερος σύμβουλος, νυν ορκισμένος αντίπαλος του Ερντογάν- διευκρίνισε στο βιβλίο του του 2001 "Στρατηγικό Βάθος" -ένα δόγμα που συχνά αποκαλείται "νεο-Οθωμανισμός"- ότι η Τουρκία θα συγκρουστεί με το Ισραήλ για να γίνει ηγέτης στον μουσουλμανικό κόσμο και θα δώσει προτεραιότητα στα δικά της συμφέροντα έναντι των συμφερόντων του ΝΑΤΟ και της Δύσης.
Τόσο τα αντιαμερικανικά όσο και τα αντι-Ισραηλινά αισθήματα είναι αχαλίνωτα και στην τουρκική κοινή γνώμη. Ο Gönül Tol, ιδρυτικός διευθυντής του προγράμματος τουρκίας του Ινστιτούτου Μέσης Ανατολής, δήλωσε:«Ο αντιαμερικανισμός ήταν πάντα εκεί, αλλά έχει κορυφωθεί τα τελευταία χρόνια». Πρόσθεσε ότι "η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων στην Τουρκία πιστεύει ότι η Ρωσία είναι καλύτερος σύμμαχος και ότι η μεγαλύτερη απειλή για την εθνική ασφάλεια προέρχεται από τις ΗΠΑ". Αυτό επιβεβαιώνεται από τους Τούρκους δημοσκόπους Areda Survey που έδειξε:
«Το 54,6% των Τούρκων θεωρεί τις ΗΠΑ ως τη μεγαλύτερη απειλή για την ασφάλεια της χώρας τους, ενώ το 51% πιστεύει ότι η μεγαλύτερη απειλή είναι το Ισραήλ. Το 31,1% πιστεύει ότι είναι τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. και το 30,7% πιστεύει ότι είναι η Σαουδική Αραβία.
Το 35,5% των Τούρκων θεωρεί τις ΗΠΑ αναξιόπιστες. Το 32,8% πιστεύει ότι είναι αποικιοκρατικό κράτος.
Το 72,2% αντιτάχθηκε σε κάθε είδους συνεργασία με τις ΗΠΑ.
Όταν ρωτήθηκε με ποια από τις δύο χώρες η Τουρκία πρέπει να αναπτύξει τις σχέσεις της, το 78,9% δήλωσε ότι η Ρωσία είναι ενάντια στο 21,1% που υπερασπίζεται τη συνεργασία με τις ΗΠΑ.
Το 58,2% των Τούρκων πιστεύει ότι η Ρωσία είναι ο στρατηγικός σύμμαχός τους.
Το 69,3% πιστεύει ότι η απόκτηση του ρωσικού συστήματος S-400 ήταν η σωστή απόφαση.»
Μετά την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος το 2016, χιλιάδες έχουν εκκαθαριστεί από τον στρατό από το αυταρχικό καθεστώς του Ερντογάν. Το τουρκικό στρατιωτικό προσωπικό δίνει τώρα έμφαση στην ιδεολογία και τις θρησκευτικές απόψεις και όχι στον επαγγελματισμό. Υπό αυτές τις συνθήκες "είναι πολύ δύσκολο να προωθήσεις στενότερους δεσμούς ΗΠΑ-Τουρκίας ή δεσμούς ΝΑΤΟ-Τουρκίας", δήλωσε ο Τολ και πρόσθεσε, "εάν θεωρηθείς φιλο-ΝΑΤΟ τώρα, θα μπορούσε να σκοτώσει την καριέρα σου".
Αντιμετωπίζοντας μια τέτοια εχθρική άποψη της Δύσης, "θα χρειαστούν δεκαετίες συντονισμένης προσπάθειας -και μια εντελώς επαναλειτοργημένη αν όχι καθαρισμένη γραφειοκρατία- για να λειτουργήσει το δηλητήριο [του Ερντογάν] έξω από το σύστημα" σε περίπτωση που η διακυβέρνηση του Ερντογάν τερματιστεί αύριο, σύμφωνα με τον Μάικλ Ρούμπιν, μόνιμο μελετητή στο Αμερικανικό Ινστιτούτο Επιχειρήσεων και πρώην αξιωματούχο του Πενταγώνου.
Εν ολίγοις, το ερώτημα δεν είναι αν είναι δυνατόν ή όχι η Τουρκία να ανακάμψει από τη βασιλεία του Ερντογάν. Το πραγματικό ερώτημα είναι εάν η Τουρκία -μια χώρα με πέντε στρατιωτικά πραξικοπήματα τις τελευταίες επτά δεκαετίες- είναι εφικτή να ενσωματωθεί στον δυτικό πολιτισμό και τις αξίες (λαμβάνοντας επίσης υπόψη τα ανησυχητικά αρχεία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων) που επί του παρόντος απομακρύνονται.
Για να χειροτερέψουν τα πράγματα, η Τουρκία προσπαθεί να διευθετήσει την περιφερειακή ηγεμονία διαδίδοντας τη σφαίρα επιρροής της (που εκτείνεται από τη Μαύρη Θάλασσα στην Ερυθρά Θάλασσα, από την Κεντρική Ασία έως τα Δυτικά Βαλκάνια, καθώς και την Αφρική και τη Λατινική Αμερική σε μικρότερο βαθμό) συγκρούοντας αναπόφευκτα με σημαντικούς παράγοντες: συμπεριλαμβανομένου του Ισραήλ, των ΗΠΑ καθώς και της Ρωσίας -που σήμερα διατηρεί μια άτυχη καιροσκοπική εταιρική σχέση που είναι συναλλακτική στην καλύτερη περίπτωση και σίγουρα όχι "στρατηγική"- αντίθετη προς τη λαϊκή πεποίθηση.
Η ιδέα μιας «περιφερειοκρατικής» εξωτερικής πολιτικής καλλιεργήθηκε κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου από τον τότε πρωθυπουργό Μπουλέντ Ετσεβίτ, ακόμη και αν πίστευε ότι η Τουρκία εκείνη την εποχή ζεσταθεί προς τη Δύση. Πίσω στο 1974-1975, ο Necmettin Erbakan -τότε αναπληρωτής πρωθυπουργός- προσπάθησε επίσης να ενώσει τις δυνάμεις του με τον αραβικό κόσμο. Αυτό δεν εμπόδισε την Άγκυρα να χτίζει στενότερους δεσμούς και με τους Σοβιετικούς. Ως εκ τούτου, οι τρέχουσες παλινόντες της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας δεν πρέπει να εκπλήσσονται.
Ο αυτόνομος δρόμος που χαράχθηκε σήμερα από την Τουρκία σίγουρα δεν επιδιώκει να επανεμφανίσει τη Δύση. Είναι ο δρόμος της νεο-οθωμανικής αυτοκρατορικής αναβίωσης -όπως κατάφωρα ανακήρυξε ο ίδιος ο Τούρκος Πρόεδρος- όπου η Τουρκία θα ανυψωθεί ως φύλακας πύλης στα δυτικά σύνορα της Ευρασίας, παίζοντας έτσι το παιχνίδι γάτας και ποντικιού και με τις δύο πλευρές για να προωθήσει τα δικά της συμφέροντα. Όσο πιο γρήγορα υλοποιηθεί, τόσο το καλύτερο θα είναι για όσους επηρεάζονται άμεσα, καθώς και για εκείνους που στοχεύουν να επαναφέρουν αυτόν τον σύμμαχο του ΝΑΤΟ στη γραμμή.
*Ο Κωνσταντίνος Αποστόλου-Κατσαρός είναι Σύμβουλος. Ο τομέας που τον ενδιαφέρει είναι οι εξωτερικές υποθέσεις και οι ελληνοτουρκικές σχέσεις.
Δημοσίευση σχολίου